Sir Percy Loraine'in 1933-1939 yıllarındaki Türkiye Büyükelçiliği bir yabancı diplomat için az rastlanır parlaklıkta bir mesleki başarı öyküsüdür.
Loraine, İngiltere büyükelçisi olarak atanmadan önce Türkiye Cumhurbaşkanı hakkında duyduklarını şöyle anlatmıştır :
"Türkiye'ye gitmeden önce 'Bozkurt' adlı eseri okuduğum gibi, Gazi hakkında birçok hikayeler dinlemiştim. Gözler önüne çizilmek istenen resim, son derece yetenekli, yılmaz enerjili ve yeniden yurdunu yoğurmak isteyen bir adamın resmiydi. Ama merhametsizlikle, ürkütücü kabalıkla, kontrol edilmez öfkeyle, gemlenmez iştahıyla, onur kırıcı ihtiraslarla donatılmıştı. Oysa ki karşıma çıkan kimse, bütün bu yakışıksız niteliklerden arınmış, haklı vakarı, kusursuz giyinişi, son derece temiz ve açık yüz hatları, insanın ta derinlerine kadar nüfuz eden buz mavisi gözleri ve gür kaşlarıyla dimdik tam bir yiğit adamdı..
"Onu daha iyi tanıyınca, her bakışta, her harekette ve hareketsizliğinde bile kendini belli eden şiddetli canlılığına hayran olmuştum. Zekası, vücudu eyleme hazır yaylar gibi kurulmuştu. Hayranlık uyandıran birçok özelliği vardı. Bunlardan biri önemliyi önemsizden ayırmak gücüydü ki, sütü kremadan ayıran bir aygıt gibi kesip atar ve esas üzerinde dururdu. Kendisini diktatör diye adlandırmalarını hiçbir zaman tepkisiz karşılamış değilim. Atatürk büyük bir devlet adamıydı, Hitler ve Mussolini gibi bir diktatör kesinlikle olmamıştı. O, kendi ölümünden sonra sürüp gidecek bir hükumet ve yönetim sistemi yaratmaya çalışıyordu.."
Loraine'in, okuduğuna dair bahsettiği "Bozkurt" (Grey Wolf : Mustafa Kemal an Intimate Study of a Dictator) adlı kitap, Türk-İngiliz ilişkileri açısından ciddi bir gerginlik yaratan Harold C. Armstrong tarafından yazılmıştı. Armstrong, Birinci Dünya Savaşı'nda İngiliz ordusunda görevliydi ve Kut-ül Amare'de Türk kuvvetlerine esir düşmüştü. Ateşkesten sonra da İstanbul'da İngiliz Yüksek Komiserliğinde askeri ataşe yardımcılığı ve hemen ardından Paris Konferansında, İngiliz delegasyonunda Suriye Komisyonunda bulunmuştu. Prof. Mustafa Yılmaz, kitabın o yıllarda Ankara'da ve Londra'da Türk ve İngiliz resmi çevrelerindeki yansımalarını değerlendirirken, İngiliz Subay Armstrong'un esaret izlenimlerinin de kitabına yansıdığını, bu yüzden onun yeni Türk devletine ve liderliğine yönelik olarak hayli saldırgan bir üslup kullandığını yazmıştır...
Loraine, yeni Türkiye'nin mimarı Atatürk'ü yakından tanıdığı 17 Haziran 1934 gecesini de şöyle anlatmıştır :
"İran Şehinşahı'nın onuruna Ankara Palas'ta yapılan resmi kabulde gerekli nezaket temaslarında bulunduktan sonra, İçişleri Bakanının ricası üzerine iki bayanla birlikte yan odalardan birinde briç oynamaya başlamıştık.
"Az sonra Atatürk, yanında iki yüksek rütbeli İran generali ile odaya girdi. Poker oynamak üzere bizleri masasına çağırdı. Yarım saat için dediği oyun bir türlü bitmek bilmiyordu. Pokeri son derece tadını çıkartarak oynuyor ve her hareketiyle ustalığını belli ediyordu. Öyle ki, sabah saat 9'da oyun sona erdiği zaman önünde kazandığı çiplerden küçük bir dağ oluşmuştu. Atatürk bütün çipleri karıştırdı ve kimsenin oyundan zararlı çıkmamasını sağladı. Oyun boyunca şampanya içiyor, ben de sulu viskiyle kendisine eşlik ediyordum. Sabahın 3'ünden itibaren, ben içmedikçe o da içmeyeceğini söyledi.
"Oyun bittikten sonra beni alıkoydu. Odada İçişleri Bakanı ile İranlı generallerden biri kalmıştı. Atatürk, şuradan buradan söz ettikten sonra, esas konuya geldi. İngiltere ile dost olmak istiyordu. 'Niçin bir yakınlaşma olmasın ? İngiltere'nin Türkiye'ye karşı tutumu nedir ?' diye sorunca kendisine ; 'İki ülke arasındaki ilişkiler iyi ve olumlu bir durumdadır, ama bunların daha iyi olmaması için bir neden yok. Türkiye'nin Rusya ile yaptığı dostluk antlaşmasına paralel, İngiltere ile de bir dostluk antlaşması yapması için hiçbir engel görmüyorum' dedim..
"Büyükelçiliğe, evime uğramadan, balo kıyafetiyle geldiğim zaman saat 11 idi. Bu önemli konuşmayı Dışişleri Bakanlığıma bildirdim ve dedim ki : 'Eğer kendisine derhal karşılık vermeyip, görüşülenleri size yansıtmak ve sizden emir almak durumuna düşseydim, Atatürk bu hareketimden olumsuz sonuçlar çıkaracak ve belki yapmış olduğu girişimden cayacaktı.'
"Anladığıma göre aramızda geçen görüşmelerden son derece memnun olmuş. Kulağımda şu sözleri çınlıyor : '1914 yılından sonraki acı hatıraları silelim. Yeniden iyi, açık ve anlayışlı iki arkadaş olarak köklü bir dostluğa başlayalım !'.. "
Loraine için bu kararlı davetin iki eski hasım devletin barış dönemi ilişkileri açısından önemli bir fırsat oluşturduğu açıktır. Fakat tam bu günlerde Türk karasularında cereyan eden çok talihsiz ve acı bir kaza nedeniyle büyükelçinin şanslı olduğunu söylemek zordur. Türk-İngiliz ilişkilerinde beliren bahar havası, 14 Haziran 1934 günü meydana gelen bu talihsiz kaza, yerini beklenmedik bir krize bırakıvermiştir..
Loraine tarafından yazılan 1934 yılı raporuna göre ; üç İngiliz savaş gemisinden bir grup asker, Yunan Samos adasına sancağı olmayan bir motorla 100 yarda kadar yaklaşmaları üzerine ; Dipburnu yakınlarında bulunan Türk devriyesi tarafından ateşle ikaz edilmiştir. Bir İngiliz askeri ölmüş ve diğeri yaralanmıştır. Türk tarafı, sınırın kaçakçılar tarafından ihlal edildiği, ikazlara aldırılmaması üzerine devriyelerce önce havaya ateş açıldığı, motorun ilerlemesi üzerine de talimatlar gereği ateşin sürdürüldüğünü açıklamıştır. Büyükelçiye durumu Ankara ile görüşmesi talimatı verilmiş ve Türk yetkililer olayın kaza ile meydana geldiğini ifade etmiş ve İngiltere bu açıklamayı kabul etmiştir. Olayın cereyan ettiği yermie, İngiliz ve Türk yetkililerin katıldıkları bir tören düzenlenmiş ve denize çelenk bırakılmıştır..
İngiltere'nin Türkiye Büyükelçisi için 1934 yılındaki bu talihsiz başlangıç, hemen ertesi yıl, 1935'de, yerini çok kritik bir konuda istihbarat paylaşımına bırakmıştır.
Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Hasan Rıza Soyak'ın aktardığına göre ; "İngiliz Büyükelçisi Sir Percy Loraine, 1935 yılı Temmuz ayı içinde İstanbul'da İçişleri Bakanı Şükrü Kaya'ya, altında imzası bulunan bir not vererek : 'Ürdün'de Atatürk'e bir suikast tertibi yapıldığını ve suikastçıların Türkiye'ye hareket ettiklerini' bildirmişti.."
Türkiye'nin Avrupa ve Milletler Cemiyeti ile ilişkilerinde yönü artık Paris değil, Londra'dır.. Türkiye'nin İngiltere ile ticareti de artmaktadır. Bunda haziran ayında imzalanan ticaret ve ödemelerle ilgili anlaşma yanında Suriye ve Ürdün'de bulunan ve Ankara rejimine muhalif siyasi sığınmacıların Atatürk'e yönelik planladıkları suikast girişiminin İngiltere tarafından Türkiye'ye önceden haber verilmesi ve İtalya tehdidine rağmen İngiltere'nin güvencesi de rol oynamıştır.
Türkiye'nin 1932 yılında üye olduğu Milletler Cemiyeti ile ilgili şüpheleri de raporda not edilmiştir. Ancak, sonraki yıllarda Türkiye, Milletler Cemiyeti'nin sadık üyelerinden biri konumuna yükselmiştir. Bunda şüphesiz, Türkiye'nin, Milletler Cemiyeti kararlarını hiç tereddütsüz uygulaması kadar, Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras'ın Milletler Cemiyeti içindeki aktif faaliyetleri de etkili olmuştur..
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder