Sayfalar

792 ) ÇİFUT KAPISI'NDA BÜYÜK YANGIN !..



17. yüzyılda Osmanlı Yahudilerini sarsan doğal afetler arasında, "İhrak-ı Kebir" ya da "Büyük Yangın" adı verilen 1660 yılı yangını, belki de en felaketiydi. Muhtemelen (İngiliz binyılcıları tarafından dünyanın sonunun bir alameti olarak düşünülen) 1666 yılındaki Londra yangınından da büyük olan İstanbul yangını, 24 Haziran 1660'da Eminönü'nde bir oduncunun mülkünde başladı ve güçlü rüzgarın da yardımıyla hızla yayılarak surlar içindeki kentin ahşap binalarının neredeyse üçte ikisini yok etti ; binlerce Yahudi, Hristiyan ve Müslüman evsiz kaldı. Kırk dokuz saat içinde birçok ibadethane ve 280.000 ev yandı ; 40.000 kişi alevler arasında can verdi (Abdi Paşa. "Vekayiname", 46a)



Felaketin merkez üssü yoğun nüfusun yaşadığı, asırlık Yahudi semtiydi. Kentteki tahmini kırk sinagogdan en azından sekizi yangında yok oldu. Bölge, Bizans döneminden beri uluslararası iş merkezi ve limanı olarak hizmet görüyordu ve Bizans döneminde "Porta Hebraica / Yahudi Kapısı", Osmanlı döneminde de "Çifut Kapısı" diye biliniyordu (Evliya Çelebi, "Seyahatname"). 
16. yüzyılın sonundan itibaren İstanbul Yahudilerinin neredeyse yüzde 60'ı ve Romaniyotların da neredeyse tamamı bölgede veya yakınlarında ikamet ediyordu..
Yangından sonra, bir padişah fermanıyla, bütün Yahudiler surlar içindeki mülklerini satmaya ve sur dışında yer alan Balat, Hasköy ve Ortaköy gibi yerlere taşınmaya zorlandı. Bölgedeki gümrük büroları nedeniyle, Yahudi refahının en önemli kaynaklarından birisi, çoğunlukla Müslümanlara aktarıldı. Karar, Osmanlı entelektüelleri ve bürokratları arasındaki artan Yahudi karşıtı duyguyla meşrulaştırıldı. Bu hadiseler, Romaniyot geleneğin sonunu getirecek ve imparatorluktaki Yahudi cemaatlerinin zaten bozulan şartlarını giderek kötüleştirecek ölçüde Osmanlı Yahudi toplumunun yapısını değiştirdi..
Dönemin Osmanlı tarihçisi Silahtar Mehmed Yahudilerin kent merkezinden çıkarılmalarının mantığını açıklarken, Eminönü'nde, Sultan III. Mehmed'in validesi Safiye Sultan'ın himayesi altında 1597'de inşasına başlanan tamamlanmamış bir cami olduğundan bahseder. Cami, III. Mehmed'in 1603'te vefatı ve validesinin de saraydan uzaklaştırılması üzerine tamamlanamamıştı. Zamanla caminin inşa edileceği alana Yahudi evleri kurulmuştu. Yangından birkaç yıl sonra yazan Silahtar Mehmed, belirli kişilerin projeyi tamamlamaları için sadrazama da valide sultana da tavsiyede bulunduğunu aktarır ("Silahtar Tarihi, İstanbul : Devlet Matbaası, 1928, C.1, S.218) .. 



Dönemin başka bir kaynağı da, sadrazamın valide sultanı önce Cerrah Mehmed Paşa Camisi'ni tamir etmeye teşvik ettiğini ; ardından ise, mimarbaşı Mustafa Efendi'nin tavsiyesiyle, söz konusu camiyi tamamlamayı önerdiğini rivayet eder ("Risale-i Kurd Hatib", Topkapı Sarayı Eski Hazine, 1400, fol.20a-1a)...   
Büyük mimari projelere girişmiş olan valide sultan, kendisini imparatorluğun hamisi ve destekçisi addederek, tamamlanmamış camiyi bitirmeye ve ismini bir başka anıtının daha kitabesine yazdırmaya karar verdi. Ancak, diğer projelerin aksine, bir cami, bir pazar, bir köşk, bir türbe, bir okul, bir çeşme ve bir muvakkithaneden müteşekkil bir külliye öngörüyordu..
1660 yangınından da istifade eden Hatice Turhan, Yahudilerin mülklerini satarak cami bölgesini ve sur içindeki mahallelerini terk etmelerini isteyen bir ferman çıkarılması konusunda padişahı ikna etti. Doğal afetler bazıları için felaket, bazıları için de fırsat demekti !.. Kendisi de yangından zarar gören Ermeni bir yazar olan Eremya Kömürcüyan, Yahudilerin yangından sonra Hasköy'e sürüldüğünü ve karşılığında kendilerine evler verildiğini, bir dönem de vergiden muaf tutulduklarını aktarır. Kömürcüyan, bazı Yahudi vakıflarının cami alanında kaldığını ve Osmanlılara kiralandığını belirtir..



Sadrazama rüşvet vermek de dahil birçok taktiği deneyen Yahudiler, sultanın fermanını değiştiremediler. Nüfuz sahibi bazı Yahudiler, Hatice Turhan'ın Yahudileri sur içinden çıkartma planına engel olamadı. 
Yangın ve Yahudilerin sur içinden sürgününe dair haberler İzmir, Selanik ve Kudüs'e ulaşınca, oralardaki Yahudi cemaatleri, Yahudilerin imparatorluktaki kötüleşen şartlarından endişe etti. İstanbul'u 1660'ların başlarında ziyaret eden Sabatay Sevi, İstanbul Yahudilerinin perişanlığına şahit olmuş, onların acılarını paylaşmış ve onlara dair haberleri de İzmir, Kahire ve Kudüs'teki diğer Yahudi cemaatlere aktarmış olmalıydı..
Yahudi karşıtlığıyla tanınan Evliya Çelebi, yangını tasvir ederken, "İstanbul'da büyük bir yangın çıktığında Çifut Kapısı'nda oturan Yahudilerin pis evleri yandı, kül oldu" ve "Allah'ın emriyle, bütün Yahudi evleri yandı ve Yahudilere bu bölge yasaklandı" diye yazar. 
Fazıl Ahmed'in mührünün olduğu külliye vakfiyesinde daha güçlü bir Yahudi karşıtlığı hissedilebilir. Bu vakfiyede yangın "İslam düşmanı" Yahudiler için ilahi bir ceza olarak tasvir edilir..
Vakfiye camisinin 1665'te inşasından sonraki bir zamanda kaleme alındığından, burada, o dönemde saraydaki iktidar ilişkilerinin bir parçası olmuş olan "Kadızadeli" zihniyetin izleri görülebilir. Yeni Valide Camii külliyesi, Sabataycı hareketin hız kazanmaya başladığı bir zamanda, 30 Ekim 1665'de açılır. Cuma günü açılan camide ilk hutbeyi Vani Efendi verir. Yangından neredeyse bir on yıl sonra yazan, ünlü Osmanlı Yahudileri vakanüvislerinden birisi olan Yosef Sambari, yangının İstanbul Yahudileri üzerindeki tahrip edici etkisinden bahseder, ancak ilginç bir şekilde o dönemdeki Yahudi karşıtı duygulardan hiç söz etmez..



CENGİZ ŞİŞMAN'ın "Suskunluğun Yükü / Sabatay Sevi ve Osmanlı-Türk Dönmelerinin Evrimi" adlı kitabından derlenmiştir..   




Hiç yorum yok:

Hürriyet

KAYNAK OLARAK KULLANDIĞIM KİTAPLAR..
-------------------------------------------------------
1.DEVLET-İ ALİYYE.I...HALİL İNALCIK 2.OSMANLILAR..HALİL İNALCIK
3.İMP.'UN EN UZUN YÜZYILI..İLBER ORTAYLI
4.SON İMP. OSMANLI..İLBER ORTAYLI
5.TARİHİN IŞIĞINDA..İLBER ORTAYLI
6.OSM. TOPLUMUNDA AİLE..İLBER ORTAYLI
7.OSM.'YI YENİDEN KEŞFETMEK..İ.ORTAYLI
8.BATILILAŞMA YOLUNDA..İLBER ORTAYLI
9.OSMANLI TARİHİ..A.DE LAMARTINE
10.OSMANLI..CAROLİNE FİNKEL
11.OSM.İMP.TARİHİ..NICOLEA JORGA
12,BÜYÜK TÜRK..NICOLEA JORGA
13.YENİLMEZ TÜRK...NICOLEA JORGA
14.TÜRKİYE TARİHİ..ED.SİNA AKŞİN
15.OSM.DÜNYASI VE İNSANLARI..GÜLGÜN ÜÇEL
16.OSMANLI ORDUSU..GÜLGÜN ÜÇEL-AYBET
17,BU MÜLKÜN SULTANLARI..NECDET SAKAOĞLU 18.YENİÇERİLER..REŞAT EKREM KOÇU
19.SON PADİŞAH..YILMAZ ÇETİNER
20.SORULARLA OSM. ..ERHAN AFYONCU
21. SOKOLLU ...RADOVAN SAMARCIC
22. OSM.İMP.TARİHİ...A.CEVDET PAŞA
23. OSM.GERÇEĞİ..ERDOĞAN AYDIN
24. FATİH VE FETİH..ERDOĞAN AYDIN
25.KADINLAR SALTANATI..A.REFİK ALTINAY
26.DOĞU'YA BAKIŞ..GERALD MACLEAN
27.AT SIRTINDA ANADOLU..FREDERIC BURNABY
28.ABDÜLMECİD..HIFZI TOPUZ
29.ŞAH SULTAN ..İSKENDER PALA
30.FLORANSA BÜYÜCÜSÜ..S.RUSHDIE
31.TARİHİMİZLE YÜZLEŞMEK..EMRE KONGAR
32.PARİS'TE BİR OSM.SEFİRİ..ŞEVKET RADO
33.TARİHİN SAKLANAN YÜZÜ..ÇETİN ALTAN
34.OSM.İMP.'DA SON 300 YIL..ALAIN PALMER
35.KONSTANTİNİYYE..PHİLİP MANSELL
36.TÜRKİYE'NİN SİYASİ İNTİHARI..CENGİZ ÖZAKINCI
37.BU VATAN BÖYLE KURTULDU..EROL MÜTERCİMLER
38.16.YÜZYILDA İSTANBUL..METİN AND
39. ERKEN MODERN OSMANLILAR.. VIRGINIA H. AKSAN-DANIEL GOFFMAN
40."POPÜLER TARİH" VE "NTV TARİH " DERGİLERİ
41.İKİNCİ ADAM..Ş.SÜREYYA AYDEMİR
42.HAYAT..AYŞE KULİN
43.DEVRİM VE DEMOKRASİ..NUMAN ESİN
44.BİR NUMARALI TANIK..KURTUL ALTUĞ
45.İHTİLALİN MANTIĞI..Ş.S.AYDEMİR
46.KUTSAL İSYAN...HASAN İZZETTİN DİNAMO
47.KUTSAL BARIŞ...HASAN İZZETTİN DİNAMO
48.ÇÖL KRALİÇESİ...JANET WALLACH
49.YÖNETMENLER,FİLMLER,ÜLKELER..A.DORSAY
50.AY HIRSIZI...SUNAY AKIN
51.ONLAR HEP ORADAYDI...SUNAY AKIN
52.KULE CANBAZI...SUNAY AKIN
53.LÜZUMSUZ BİLGİLER ANSİKLOPEDİSİ..TAMER KORUGAN
54.PRENS..NİCCOLO MACHİAVELLİ
55.İSTANBUL'DA BİR ZÜRAFA..SUNAY AKIN
56.KIZ KULESİNDEKİ KIZILDERİLİ..S.AKIN
57.AH BEYOĞLU,VAH BEYOĞLU..SALAH BİRSEL
58.İSTANBUL-PARİS..SALAH BİRSEL
59.YAVUZ'UN KÜPESİ..ERHAN AFYONCU
60.OSMANLI PADİŞAHLARININ HAYAT HİKAYELERİ...YILMAZ ÖZTUNA
61.BİZİM DİPLOMATLAR..BİLAL N.ŞİMŞİR
62.KİM VAR İMİŞ BİZ BURADA YOĞ İKEN..CEMAL KAFADAR
63.RÜZGARIN GÖLGESİ..CARLOS RUIZ ZAFON
64.MELEĞİN OYUNU..CARLOS RUIZ ZAFON
65.ORTA DOĞU..TAYYAR ARI
66.ABD-ORTA DOĞU-TÜRKİYE..HALUK GERGER
67.ORTA DOĞU.. BERNARD LEWIS
68.ON BİR CUMHURBAŞKANI ON BİR ÖYKÜ.. CÜNEYT ARCAYÜREK
69.ÖFKELİ YILLAR...ALTAN ÖYMEN
70.ATATÜRK'TEN SONRA BUGÜNLERE NASIL GELDİK ?..CÜNEYT ARCAYÜREK
71.ÇANKAYA...CÜNEYT ARCAYÜREK
72.DEMOKRASİNİN İLK YILLARI..C.ARCAYÜREK
73.YENİ İKTİDAR,YENİ DÖNEM..C.ARCAYÜREK
74.BİR İKTİDAR,BİR İHTİLAL..C.ARCAYÜREK
75.NEREDEYSE BİR BALİNA..STEVE JONES
76.MOSSAD GİZLİ TARİHİ...GORDON THOMAS
77.BARIŞA SON VEREN BARIŞ...DAVID FROMKIN
78.SULARIN GETİRDİĞİ PADİŞAH..CAHİT ÜLKÜ
79.TANK SESİYLE UYANMAK..HASAN CEMAL
80.BİR MANİNİZ YOKSA.. ...AYFER TUNÇ
81.ALATURKAFRANKA..ERCAN ÇİTLİOĞLU
82.SUÇUMUZ MÜKEMMEL OLMAK..S.DUMAN
83.DARBE...STEPHEN KINZER
84.ÖZAL HİKAYESİ..HASAN CEMAL
85.TURGUT NEREDEN KOŞUYOR ? ..E.ÇÖLAŞAN
86.YEDİ TEPE ANADOLU...ALİ CANİP OLGUNLU
87."K", "DERBEDER BİR KAHİN"...CANSU YILMAZÇELİK
88.LATİFE HANIM...İPEK ÇALIŞLAR
89."K",YIKIK BİR SARAYDIR DÜNYA..PERİHAN ÖZCAN
90.BEYAZ PERDEDE KIRMIZI FİLMLER.. ATİLLA DORSAY
91.TEK ADAM..Ş.SÜREYYA AYDEMİR
92.DAHİLER VE AŞKLARI...ÖZCAN ERDOĞAN
93.HAYATIM KİTAP..YAŞAR AKSOY
94.BOĞAZİÇİ ŞINGIR MINGIR..SALAH BİRSEL
95.BİR EKONOMİK TETİKÇİNİN İTİRAFLARI...JOHN PERKİNS
96.CUMHURİYET TARİHİ YALANLARI 1. VE 2. CİLT...SİNAN MEYDAN
97. KOMPLO TEORİLERİ..EROL MÜTERCİMLER
98.ÖNCE KADINLAR VE ÇOCUKLAR..SUNAY AKIN
99.BİR ÇİFT AYAKKABI..SUNAY AKIN
100. BENİM CUMHURİYET'İM..EMİNE UŞAKLIGİL
101.DARAĞACINDA ÜÇ FİDAN..NİHAT BEHRAM
102.NEREYE..CAN DÜNDAR
103.İSTANBUL'DAN SAYFALAR..İLBER ORTAYLI
104.BİZİM İZMİRİMİZ..MELİH GÜRSOY
105.GİZLENEN TARİH..BRİAN HAUGHTON
106.BERGAMA DÜŞLERİMİN ŞEHRİ,İZMİR SEVDAM..SELAHATTİN TURAL
107.GÖLGEDEKİLER..CAN DÜNDAR
108.KIRMIZI BİSİKLET..CAN DÜNDAR
109.YAKAMDAKİ YÜZLER..CAN DÜNDAR
110.GEÇMİŞ AYRINTIDA SAKLIDIR..CEMİL KOÇAK