Sayfalar

844 ) OSMANLI'DA KALE !..

    

Kale ihtiyacı göz önünde bulundurulduğunda Osmanlı'nın iki büyük cephesi vardır : Batıda Avusturya, doğuda İran cepheleri.. Batıda Avusturya cephesinde en büyük kale Belgrad Kalesi (üstte solda); doğuda İran cephesinde ise Bağdat Kalesi'dir.. 1718'de Belgrad Avusturya'nın eline geçince, Osmanlı İmparatorluğu da, bütün kalelerini elden geçirdi. Bu döneme kadar Belgrad'ın gerisinde kalan, Tuna Boyu'ndaki Vidin Kalesi de (üstte sağda), "kalelerin en büyüğü" olarak yeniden yapıldı. Öyle ki, Vidin için "kalelerin kürsüsü" tanımı kullanılır oldu..
Vidin Kalesi savaş yolu üzerinde olması açısından çok önemlidir. Hatta Rumeli dediğimiz Balkan topraklarının tam ortasında olduğunu da belirtmeliyiz. Sadece ortasında bulunmakla kalmıyor, aynı zamanda uluslararası bir suyolu olan ve yaklaşık on kadar ülke dolaşan Tuna Nehri'nin de önemli bir dönemeç noktasında bulunuyordu. Bu öyle bir dönemeç noktası ki, orada her zaman gemi işletmek söz konusu olmuyordu. 
"Demir Kapı" denilen dar geçitte, nehir yatağı içindeki kayalar geçişi zorlaştırırken, suyu da hızlandırıyordu. Bu yüzden, kılavuz almadan geçilemiyordu. Bir de mevsim koşulları etkili oluyordu. Tuna Nehri kasım sonunda donmaya başlıyor ve buzlar, ancak üç ay sonra çözülüyordu. Tuna Boyu'nda her yerde uygun iskele olmadığı için, bu zor dönem boyunca gemiler, Vidin çevresinde bağlanarak kışlıyorlardı. Ticari gemiler ise, bu kışlama sürecinde ücret ödüyorlardı..



İmparatorluğun klasik döneminde, denizlerde değil büyük nehirlerde etkin olan, savaşçı gemi grubunun ortak adı "İnce Donanma" (üstte) idi.. Bu donanmadaki gemiler, silah olarak top ve havan ile donatılırdı. Bu donanmanın Tuna'daki adı, "Tuna Donanması"dır, Tuna Kaptanı kumanda eder ve "ordu kışlağı" ile işbirliği içinde etkinlik gösterirdi. Bu amaçla Vidin'de, "Şalopeciler Tersanesi" vardı. Her şalopede birer kaptan, yelkenci ve topçubaşı ile dokuz topçu ve on kürekçi görev alırdı. Her sandalda ise bir reis, bir topçubaşı, dört topçu ve sekiz kürekçi bulunurdu.
Bu küçük ölçekli gemiler, ulaşım için de söz konusudur. Örneğin İstanbul'dan büyük gemilere yüklenen ağır yük, İstanbul Boğazı'ndan çıkıp Karadeniz'e açılıyor ve oradan da, Tuna Nehri'nin ağzına geliyordu. Tuna Deltası'ndaki Kili Boğazı'ndan, Tuna Nehri'ne giren yük, İbrail İskelesi'nde indirilir ve burada, "üstüaçık" veya "borazan" gemilerine yüklenip, ikinci kez yola çıkarılırdı..
Menzil yeri çoğunlukla, Vidin ya da Belgrad olurdu. Buradaki önemli konu, rüzgârdan yararlanmanın yetmediği yerlerde, gemiyi su akışının ters yönünde, yukarı doğru yürütmekti. Geçiş güvenliğini sağlamak ve ulaşımı bir an önce tamamlamak, Tuna Boyu'ndaki mülki yöneticilerin ortak sorumluluğuna verilmişti. Bu amaçla kullanılan ulaşım araçları, şu adlar altında karşımıza çıkar :
Borazan, Brişterik, Çam, Çete, Duba, Firkate, Kalite, Kalyon, Koyoralca, Pram, Praşterka, Sal, Sandal, Şalope, Şayka, Tonbaz, Üstüaçık..
Ayrıca nehrin yönü, kaynağına göre değerlendiriliyordu. Yüzümüzü nehrin akış yönüne döndüğümüzde, sağ taraf nehrin sağı, sol taraf nehrin solu demekti. Yine akış yönünün her metresi, bir öncekine göre aşağı olarak değerlendirilirdi. Bildiğimiz gibi, sular aşağı doğru akar. Ters yöne gidildiği zaman da, her yerde yelken açmak kolay değildi. Çünkü küreklerin çekilmesi ve dümen tutulması gerekirdi. 1713 yılı ölçeğinde, Vidin-Rusçuk arasında 2.000'den fazla Hristiyan delikanlı, geçimini bu yolla sağlardı..
Yiyecek malzemesi olarak, yüzlerce ton malzeme taşınıyordu. Ancak, un ve buğdayın ıslatılmadan taşınması gerekiyordu. Islanan bir şey ya hayvanlara verilir ya da nehre dökülürdü. Onu kurutmak mümkün olmaz. Kale dışına çıkan bir askerin günlük kumanyası da, bir çift ekmekle 200 gram etten oluşuyordu. Dışarıda yiyecek koşulları olmadığı için, yolu kaleye düşen asker ve elçilerin ihtiyacı da, burada karşılanıyordu..



"Kale" demek, "şehir" demekti. Özellikle erken dönemlerde, güvenliği olmayan yerlerde, yaşam alanı da yoktu. Başkent İstanbul bile, sur ile çevriliydi. Ancak o dönemde bu "çevrelemeye" sur değil, "duvar" denirdi. Askeri birlikler kale içinde yaşıyordu. Evlenen askerin ailesi ile daha sonra gelenler, kalenin sivil kısmını oluştururdu. Bundan başka kale surları dışında, sivil halkın yaşadığı varoş bölge vardı. Kalenin tabyasından atılan topun savunma sağladığı bu güvenli bölüme "top altı" da denirdi. Varoşu olmayan küçük kalelerde, asker uzun süreli durmuyor, barış zamanında sağa sola dağılıyordu.
Kaledeki asker ile varoştaki sivil halkı birbirinden ayırmak zordur. Sivil halk askerin ihtiyacını karşılarken, askere ürün satıp para kazandığı gibi, savaş zamanında kaleye sığınırdı. Dolayısıyla kale içi ve varoşu, sarmal bir yaşantı sergiliyor ve birbirlerini destekliyordu. Ayrıca her kale, kendi içinde bir komün özelliği gösteriyordu. Satış malzemesi fiyatlarından, kuşatma sırasında sığınağına varıncaya kadar, kendi aralarında belirliyorlardı. Savaş zamanında zaten kaledeki asker yeterli olamadığı için, ordu desteği sağlanırdı.
İmparatorluğun kalelerini, şu gruplar içinde sunabiliriz :
Kırım Hanlığı kaleleri / Bucak Eyaleti kaleleri / Tuna Deltası kaleleri / Tuna Boyu kaleleri / Tuna Güneyi kaleleri / Bosna Eyaleti kaleleri / Adalar kaleleri / Boğazlar kaleleri / Anadolu kaleleri / Kafkasya kaleleri / Arap coğrafyası kaleleri.



Bir kale ilk önce duvar demektir. İki kişinin birbirine omuz vererek, aşamayacağı boyutta bir duvar ile çevrilidir. Bu da, yaklaşık olarak 6 metre kadardır. Duvarın kalınlığı da, top güllesinin yıkamayacağı kadar, yani 3-4 metre arasında değişir. Bir kale, ikinci olarak hendek demekti. Çünkü kalenin hemen önünde, çepeçevre geniş bir kanal açılır ve bu kanal, duvarlara yükseklik avantajı katardı. Bu hendeklerin derinliği, yaklaşık 3 metre kadardı. Ayrıca bu hendekler, sanıldığı gibi su dolu değildi. Aksine, su dolduğu zamanlarda, hendek duvarları içe çökebiliyordu. 
Peki, kalenin ağır silahları olan toplar, nereden atış yapıyordu ? Bu amaçla kale çevresinde, dengeli aralıklarla serpiştirilmiş tabyalar yer alırdı. Her tabyada, "mazgal" denilen ve top namlusunun atış yaptığı, 3'ten 14'e kadar değişen, mazgallar bulunurdu. Kısaca, her mazgal bir top demekti..
Önceleri kale kapıları, açıldığı yöndeki yerleşim biriminin adıyla anılırdı. Örneğin 1712'ye kadar Vidin'deki kapılardan birinin adı "Tekye Kapısı"dır. Çünkü açıldığı yönde, Üçler Tekyesi vardı. Ancak imparatorluğun fetih dönemi bitip de, savunma amaçlı olarak geriye yaslanınca, Vidin Kalesi de yüzünü, artık başkente çevirdi. Bu yüzden Tekye Kapısı'nın adı da, "İstanbul Kapısı" oldu. Bu dönemde "İstanbul" adını alan kapılar, Belgrad, Hotin ve Özi gibi büyük kalelerde de görülür..
Bir kalenin asıl görevi, savunmadır. Ancak savaş sırasında, yakından geçen orduya, kendi gücünün onda biri oranında destek verirdi. Asıl görevi savunma olduğu için, kuşatmanın en kritik anında, asker "iç kale"ye çekilirdi. Burası son savunma yeridir. Son çare olarak cephanelik ateşe verilir ve ortam havaya uçurulurdu. Bu yüzden iç kale, "narin kale" olarak da adlandırılırdı. Ayrı hendek ve duvarla çevrili olan bu bölge, halk dilinde "ahmedek" diye tanımlanır. Doğru söylemde "ahmedüke" ise ; Arapça, "Sana hamd ederim" anlamındadır. Başka bir deyişle onun, "son dua yeri" olduğunu söyleyebiliriz..
Kalenin sınırlayıcı etkisi yüzünden Türkler ; önceleri onu, kendilerini hapseden bir engel olarak görmüştü. Daha sonra bu uygulamaya alışıldı. Yine de, eskiden kalma şöyle bir deyim vardır : "Kalenin aynı kapısından birlikte girmeyin." Bunun anlamı, topluca suikasta uğrarsınız demekti..

Aşağıda, Kars Kalesi..



ÖZLEM KUMRULAR-MEHMET PERİNÇEK'in "ZAMAN TRENİ, Zamanın Renkli Vagonlarında Bir Seyahat" adlı kitabında ; MAHİR AYDIN ile yapılan söyleşiden derlenmiştir..   

Hiç yorum yok:

Hürriyet

KAYNAK OLARAK KULLANDIĞIM KİTAPLAR..
-------------------------------------------------------
1.DEVLET-İ ALİYYE.I...HALİL İNALCIK 2.OSMANLILAR..HALİL İNALCIK
3.İMP.'UN EN UZUN YÜZYILI..İLBER ORTAYLI
4.SON İMP. OSMANLI..İLBER ORTAYLI
5.TARİHİN IŞIĞINDA..İLBER ORTAYLI
6.OSM. TOPLUMUNDA AİLE..İLBER ORTAYLI
7.OSM.'YI YENİDEN KEŞFETMEK..İ.ORTAYLI
8.BATILILAŞMA YOLUNDA..İLBER ORTAYLI
9.OSMANLI TARİHİ..A.DE LAMARTINE
10.OSMANLI..CAROLİNE FİNKEL
11.OSM.İMP.TARİHİ..NICOLEA JORGA
12,BÜYÜK TÜRK..NICOLEA JORGA
13.YENİLMEZ TÜRK...NICOLEA JORGA
14.TÜRKİYE TARİHİ..ED.SİNA AKŞİN
15.OSM.DÜNYASI VE İNSANLARI..GÜLGÜN ÜÇEL
16.OSMANLI ORDUSU..GÜLGÜN ÜÇEL-AYBET
17,BU MÜLKÜN SULTANLARI..NECDET SAKAOĞLU 18.YENİÇERİLER..REŞAT EKREM KOÇU
19.SON PADİŞAH..YILMAZ ÇETİNER
20.SORULARLA OSM. ..ERHAN AFYONCU
21. SOKOLLU ...RADOVAN SAMARCIC
22. OSM.İMP.TARİHİ...A.CEVDET PAŞA
23. OSM.GERÇEĞİ..ERDOĞAN AYDIN
24. FATİH VE FETİH..ERDOĞAN AYDIN
25.KADINLAR SALTANATI..A.REFİK ALTINAY
26.DOĞU'YA BAKIŞ..GERALD MACLEAN
27.AT SIRTINDA ANADOLU..FREDERIC BURNABY
28.ABDÜLMECİD..HIFZI TOPUZ
29.ŞAH SULTAN ..İSKENDER PALA
30.FLORANSA BÜYÜCÜSÜ..S.RUSHDIE
31.TARİHİMİZLE YÜZLEŞMEK..EMRE KONGAR
32.PARİS'TE BİR OSM.SEFİRİ..ŞEVKET RADO
33.TARİHİN SAKLANAN YÜZÜ..ÇETİN ALTAN
34.OSM.İMP.'DA SON 300 YIL..ALAIN PALMER
35.KONSTANTİNİYYE..PHİLİP MANSELL
36.TÜRKİYE'NİN SİYASİ İNTİHARI..CENGİZ ÖZAKINCI
37.BU VATAN BÖYLE KURTULDU..EROL MÜTERCİMLER
38.16.YÜZYILDA İSTANBUL..METİN AND
39. ERKEN MODERN OSMANLILAR.. VIRGINIA H. AKSAN-DANIEL GOFFMAN
40."POPÜLER TARİH" VE "NTV TARİH " DERGİLERİ
41.İKİNCİ ADAM..Ş.SÜREYYA AYDEMİR
42.HAYAT..AYŞE KULİN
43.DEVRİM VE DEMOKRASİ..NUMAN ESİN
44.BİR NUMARALI TANIK..KURTUL ALTUĞ
45.İHTİLALİN MANTIĞI..Ş.S.AYDEMİR
46.KUTSAL İSYAN...HASAN İZZETTİN DİNAMO
47.KUTSAL BARIŞ...HASAN İZZETTİN DİNAMO
48.ÇÖL KRALİÇESİ...JANET WALLACH
49.YÖNETMENLER,FİLMLER,ÜLKELER..A.DORSAY
50.AY HIRSIZI...SUNAY AKIN
51.ONLAR HEP ORADAYDI...SUNAY AKIN
52.KULE CANBAZI...SUNAY AKIN
53.LÜZUMSUZ BİLGİLER ANSİKLOPEDİSİ..TAMER KORUGAN
54.PRENS..NİCCOLO MACHİAVELLİ
55.İSTANBUL'DA BİR ZÜRAFA..SUNAY AKIN
56.KIZ KULESİNDEKİ KIZILDERİLİ..S.AKIN
57.AH BEYOĞLU,VAH BEYOĞLU..SALAH BİRSEL
58.İSTANBUL-PARİS..SALAH BİRSEL
59.YAVUZ'UN KÜPESİ..ERHAN AFYONCU
60.OSMANLI PADİŞAHLARININ HAYAT HİKAYELERİ...YILMAZ ÖZTUNA
61.BİZİM DİPLOMATLAR..BİLAL N.ŞİMŞİR
62.KİM VAR İMİŞ BİZ BURADA YOĞ İKEN..CEMAL KAFADAR
63.RÜZGARIN GÖLGESİ..CARLOS RUIZ ZAFON
64.MELEĞİN OYUNU..CARLOS RUIZ ZAFON
65.ORTA DOĞU..TAYYAR ARI
66.ABD-ORTA DOĞU-TÜRKİYE..HALUK GERGER
67.ORTA DOĞU.. BERNARD LEWIS
68.ON BİR CUMHURBAŞKANI ON BİR ÖYKÜ.. CÜNEYT ARCAYÜREK
69.ÖFKELİ YILLAR...ALTAN ÖYMEN
70.ATATÜRK'TEN SONRA BUGÜNLERE NASIL GELDİK ?..CÜNEYT ARCAYÜREK
71.ÇANKAYA...CÜNEYT ARCAYÜREK
72.DEMOKRASİNİN İLK YILLARI..C.ARCAYÜREK
73.YENİ İKTİDAR,YENİ DÖNEM..C.ARCAYÜREK
74.BİR İKTİDAR,BİR İHTİLAL..C.ARCAYÜREK
75.NEREDEYSE BİR BALİNA..STEVE JONES
76.MOSSAD GİZLİ TARİHİ...GORDON THOMAS
77.BARIŞA SON VEREN BARIŞ...DAVID FROMKIN
78.SULARIN GETİRDİĞİ PADİŞAH..CAHİT ÜLKÜ
79.TANK SESİYLE UYANMAK..HASAN CEMAL
80.BİR MANİNİZ YOKSA.. ...AYFER TUNÇ
81.ALATURKAFRANKA..ERCAN ÇİTLİOĞLU
82.SUÇUMUZ MÜKEMMEL OLMAK..S.DUMAN
83.DARBE...STEPHEN KINZER
84.ÖZAL HİKAYESİ..HASAN CEMAL
85.TURGUT NEREDEN KOŞUYOR ? ..E.ÇÖLAŞAN
86.YEDİ TEPE ANADOLU...ALİ CANİP OLGUNLU
87."K", "DERBEDER BİR KAHİN"...CANSU YILMAZÇELİK
88.LATİFE HANIM...İPEK ÇALIŞLAR
89."K",YIKIK BİR SARAYDIR DÜNYA..PERİHAN ÖZCAN
90.BEYAZ PERDEDE KIRMIZI FİLMLER.. ATİLLA DORSAY
91.TEK ADAM..Ş.SÜREYYA AYDEMİR
92.DAHİLER VE AŞKLARI...ÖZCAN ERDOĞAN
93.HAYATIM KİTAP..YAŞAR AKSOY
94.BOĞAZİÇİ ŞINGIR MINGIR..SALAH BİRSEL
95.BİR EKONOMİK TETİKÇİNİN İTİRAFLARI...JOHN PERKİNS
96.CUMHURİYET TARİHİ YALANLARI 1. VE 2. CİLT...SİNAN MEYDAN
97. KOMPLO TEORİLERİ..EROL MÜTERCİMLER
98.ÖNCE KADINLAR VE ÇOCUKLAR..SUNAY AKIN
99.BİR ÇİFT AYAKKABI..SUNAY AKIN
100. BENİM CUMHURİYET'İM..EMİNE UŞAKLIGİL
101.DARAĞACINDA ÜÇ FİDAN..NİHAT BEHRAM
102.NEREYE..CAN DÜNDAR
103.İSTANBUL'DAN SAYFALAR..İLBER ORTAYLI
104.BİZİM İZMİRİMİZ..MELİH GÜRSOY
105.GİZLENEN TARİH..BRİAN HAUGHTON
106.BERGAMA DÜŞLERİMİN ŞEHRİ,İZMİR SEVDAM..SELAHATTİN TURAL
107.GÖLGEDEKİLER..CAN DÜNDAR
108.KIRMIZI BİSİKLET..CAN DÜNDAR
109.YAKAMDAKİ YÜZLER..CAN DÜNDAR
110.GEÇMİŞ AYRINTIDA SAKLIDIR..CEMİL KOÇAK