Musul ili Osmanlı Devleti'ne aitti. Mondros bırakışması 30 Ekim 1918'de imzalanırken, geri çekilmekte olan Türk ordusunu izlemekte olan İngiliz ordusu, Musul'un 45 km. kadar kuzeyinde bulunan Kaira'daydı. Türk komutan Ali İhsan (Sabis) Bey'in protestolarına karşın Musul, mütarekenin imzalanmasından 3-4 gün sonra, 3 Kasım'da İngiliz askerleri tarafından işgal edilmiştir.
İngilizler burada bir gölge hükumet kurdular ve onunla bazı antlaşmalar yaptılar.
Lozan'da Türk tezi şöyleydi :
1- Musul vilayetinde çoğunluk Türktür.
2- Coğrafi ve siyasi bakımdan bu vilayet, Anadolu'nun ayrılmaz parçasıdır.
3- Hukuken henüz Türkiye'nin bir parçası olan bu topraklar hakkında İngiltere'nin imzaladığı antlaşmalar geçersizdir.
4- Musul vilayeti İngilizler tarafından, mütarekeden sonra işgal edilmiştir. Bu sebeple de, aynı aynı hale maruz kalmış diğer Türk toprakları gibi, Anavatana iade edilmelidir...
Lord Curzon ise bu görüş ve isteklere karşı şiddetle diretiyordu. Fransız ve İtalyan temsilcileri de onu desteklediler.
23 Temmuz 1923 günü imzalanan antlaşmada ; Irak ile sınır saptanamadığı için, getirilen hüküm şöyle idi (Madde : 3/2) :"Türkiye ile Irak arasındaki sınır, işbu Antlaşmanın yürürlüğe girişinden başlayarak dokuz aylık bir süre içinde Türkiye ile İngiltere arasında dostça bir çözüm yoluyla saptanacaktır. Öngörülen süre içinde iki hükumet arasında bir anlaşmaya varılamazsa, anlaşmazlık Milletler Cemiyeti Meclisine götürülecektir.
"Sınır çizgisi konusunda alınacak kararı beklerken, Türk ve İngiliz hükumetleri, kesin geleceği bu karara bağlı olan toprakların şimdiki durumunda herhangi bir değişiklik yapacak nitelikte hiçbir askeri ya da başka bir harekette bulunmamayı karşılıklı olarak yükümlenirler."
Bu hüküm, aslında, Musul'un İngiltere'ye bırakılması anlamına geliyordu !.
Lozan Antlaşması gereğince ilgili taraflara, Musul sorununu kendi aralarında yapacakları dostça bir anlaşmayla çözümlemek için dokuz aylık bir süre verilmişti.
25 Aralık 1923'de bu görüşmelerin yapılması kararlaştırılmış ama kimi nedenlerden dolayı görüşmeler 19 Mayıs 1924'de İstanbul'da başlamıştı..
Bu görüşmelerde İngiltere'yi Sir Percy Cox, Türkiye'yi de Dr. Tevfik Rüştü (Aras) Bey temsil ediyordu. Tevfik Rüştü, Musul ilindeki Türklerle Kürtlerin nüfusun çoğunluğunu oluşturduğunu ; bu halkların Türk yönetiminde yaşamak istediklerini ; onların Güney Anadolu halklarıyla ekonomik yaşam ve güvenlik açılarından bağlantıları olduğunu öne sürmüştü. Buna karşılık veren Cox, Türklerin gerçekte Musul'un nüfusunun 1/12'sini oluşturduklarını ve Türkler ile Kürtlerin ulusal amaçları olmadığını, ayrıca İngiltere'nin Irak sınırları içindeki Süryani Hristiyanları ve öteki halkları koruma sorumluluğu olduğunu öne sürmüş, İngiltere'nin Musul'u ele geçirmek istemesinin ardında petrol kaynaklarının bulunduğundan söz etmemişti !..
Görüşmelerde bir anlaşmaya varılamayınca Tevfik Rüştü Bey bu konuda bir plebisit yapılmasını önermiş ama Percy Cox (altta solda) bunu reddetmişti. Bu nedenle görüşmeler 5 Haziran'da bir sonuç alınmadan ertelenmişti. Bundan sonra sorun Birleşmiş Milletler'e aktarılmış ; bu kuruluş, bu konuda incelemeler ve çözüm önermek üzere Macar Kont Teleki, Belçikalı M. Under ve İsveçli M. Wirren'den oluşan bir komisyon kurmuştu. Bu komisyon, çeşitli çalışmalardan sonra 1925 yılı Eylül ayında raporunu sunmuş, Musul'un Irak'a verilmesini ve Irak'ta 25 yıl sürecek İngiliz mandası kurulmasını önermiş ; Türkiye ile Irak arasında "Brüksel Sınırı" üzerinde durmuştu. Birleşmiş Milletler bu raporu 16 Aralık'ta kabul ederek onaylamıştı..
Türkiye bu karardan hiç de memnun olmamış ; bunu sert bir şekilde protesto etmişti.. Ancak Gazi Mustafa Kemal, o sıralarda önemli görünen İngilizlere yakınlaşma ve onlarla dostluk kurma çabalarına önem vererek bu konuda İngiltere ile çatışmaya girmemeye karar vermişti. Tevfik Rüştü Bey (altta sağda) bir süre sonra,
5 Haziran 1926'da, bu antlaşmayı açıklarken, Türkiye'nin bölgede barış ve İngiltere ile daha iyi ilişkiler kurmak için bu özveride bulunmuş olduğunu söylemişti..
KAYNAKÇA :
SALAHİ R. SONYEL, "Kıskaç Altında / Dış Güçlerin Türkiye'yi Bölme ve Yıpratma Çabaları (1923-2000)" ; "Türk Dış Politikası", C.1 ,EDİTÖR : BASKIN ORAN ; ŞEVKET SÜREYYA AYDEMİR, "İkinci Adam", C.2
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder