Sayfalar

546 ) DOĞU ANADOLU'DA RUS ENTRİKALARI..

     

1925 yılı başlarında Sovyetler Birliği, çevresini saran emperyalist devletlerin kıskacını zayıflatmak için Almanya ile Rapallo Antlaşması'nı imzalamıştı. O sırada Türkiye ile Rusya, Cemiyet-i Akvam'a (BM) katılmak istemiyorlardı, çünkü orada İngiliz etkisi vardı. Dolayısıyla, kendi aralarında bir dostluk antlaşması imzalamayı tasarlıyorlardı. Her iki ülke arasındaki ilişkiler bir süre iyi gitmişti ; ancak 1925 yılı Kasım ayında İngiliz İstihbarat Servisi, Sovyet Rusya'nın Türklerle Kürtler arasında entrikalar çevirdiğini iddia ederek, bu "oyunlar" konusunda, Baku'daki komünist merkezden Moskova'daki Komünist Enternasyoneli Yürütme Komitesine gönderilmiş gizli rapora dayanarak Londra'ya bilgi göndermişti. 
Oldukça uzun olan bu rapor, M. Broido adlı bir yetkili tarafından imzalanmıştı. Rapora göre Ruslar, Türklere, Musul'a silah kaçırmada yardımcı olurken, aynı sırada, Türklerin bilgisi olmadan tüm "Kürdistan"ı ve Kuzey Irak'ı Sovyetler Birliği'ne katmak amacıyla oralarda görünürde bir ihtilal havası yaratmaya çalışıyorlardı. Bu da Rusların ikili oynadıklarını, hem nalına hem mıhına vurduklarını gösteriyordu. İngiliz İstihbaratı'na göre, Rus entrikaları Tebriz, Erzurum (orada Rus konsolosu Diyetisov rol oynuyordu), Van ve Diyarbakır'da çevriliyordu. Erzurum, Trabzon, Erzincan, Harput ve Muş'ta kurulmuş Sovyet hücreleri gittikçe çoğalıyordu. Bu sahadaki çalışmaların çoğunu Irmanov adlı birisi yürütüyordu ; ancak Rus diplomatlarından Dietisov, Irmanov'un bu uğraşıları yüzünden kendi diplomatik dokunulmazlığını yitirmekten kaygılanıyordu..
Irmanov'a, yerli doğu halklarıyla ilişkilerinde prensip olarak self-determinasyon ve ulusların bağımsızlığı ilkelerinden yararlanma yetkisi verilmiş ve Van ilinde militan gençlerden oluşan örgütler kurulmasında başarılı olmuştu. Bitlis bölgesini de kapsayan yerlerin yöneticileriyle Süryaniler arasında ilişkileri düzene koymuştu. Rapora göre, pek yakında Diyarbakır, örgütlenme çalışmalarında en önemli rolü oynayacaktı. Ruslar, gizlice çalışarak orada bir üs kurmuşlardı. Troyanovski ve Sand Yoldaşlar sayesinde sorumlu gruplar teşkilatlanmayı sürdürüyor, onlar sayesinde yerel aşiretler arasında silah dağıtılıyor ve halkın, Rusların direktifiyle harekete geçmesi sağlanıyordu. Yani, Ruslar Ankara ile işbirliği yaparken perde arkasından ona karşı komplo kuruyorlardı...

İngiliz İstihbaratı'nın bu raporu 5 Ocak 1926'da İngiltere Dışişleri Bakanlığı yetkililerinden James Morgan tarafından şöyle değerlendirilmişti :

"Bu raporun özü şudur : Ruslar, Kuzey Suriye ve Irak sınırlarına Trabzon yoluyla silah sağlıyor ve Suriye ile Irak'taki aşiretler arasında kışkırtma yapıyorlar. Bu rapor, 5 Kasım 1925 tarihini taşır ; bu da Birleşmiş Milletler'in Musul'la ilgili kararından önce yazılmıştır. Rapora göre Türkiye, Suriye ve Irak sınırlarını aşarak Musul iline saldıracak ve Suriye ile Irak'ta çıkacak bir isyan ona yardımcı olacaktır. Sözü edilen Bolşevik merkezleri Suriye'nin kuzeyindedir. Yine rapora göre Sovyet Rusya, Fransız ve İngiliz emperyalizmine saldırmada Türkiye'ye yardımcı olurken, aynı zamanda Türkiye'nin doğu illerindeki 'karanlığı' Bolşevik ışığıyla aydınlatıyor. Gerçekte Rusya, doğu illerinde Ankara'ya karşıt sızlanmalardan yarar sağlarken, bu memnuniyetsizliği daha da artırmak için Türklerin Bolşevik olmadıklarını söylüyor. Ancak, bu rapor yazıldıktan sonra Türk-Sovyet antlaşması imzalanmıştır. Bu da, doğu illerindeki halkın, Ankara yerine Rusya'yı desteklemesine yardımcı olabilir ama Rusya'nın amacı, Fransa ile İngiltere'nin yıkılmasına değil, tüm bölgeyi ele geçirmeye yöneliktir."   

Yine bu sırada Türkiye, İngiltere'nin Yunanistan ile askeri sahada işbirliği yapması olasılığından kaygılanıyordu. Bu rapor, o günlerde Musul sorunu görüşülürken perde arkasında ne gibi oyunlar oynandığını açıkça göstermektedir..
Bu sırada Türkiye'nin iç bölgelerindeki huzursuzluk sürüyordu. İstanbul'daki İngiltere Büyükelçisi Sir Ronald Lindsay, Dışişleri Bakanı Austen Chamberlaine'e 1 Aralık'ta şu yazıyı göndermişti :

"Geçtiğimiz hafta içerisinde Türkiye'nin çeşitli iç bölgelerinde kargaşalıklar çıktığına dair haberler alınmıştır. İsmet Paşa'nın Millet Meclisi'nin 26 Kasım günlü oturumunda açıkladığına göre, bir zamanlar Çarlık Rusya'sından rüşvet almış Kürt şeyhlerinin ve öteki kötü niyetli kişilerin kışkırtmalarıyla Erzurum'da valinin ikametgahı önünde şöyle haykırdıkları öğrenilmiştir : 'gavur memur istemiyoruz' ; yani şapka giyen ve Avrupalılar gibi davranmaya çalışan kişilerce yönetilmeyi istemediklerini belirtmişlerdir. Vali ivedilikle önlem alarak Erzurum'da bir askeri mahkeme kurdurmuş ; birçok kişi tutuklanmış ; 6 şeyh veya hoca idam edilmiştir. 12 Kasım'da Sivas'ta buna benzer kargaşalıklar olmuştur."

Bu olaylar kaydedilirken, 17 Aralık'ta Paris'te, Türkiye Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü (Aras) ile Sovyet Rusya Dışişleri Komiseri Georgi Vasiliyeviç Çiçerin arasında dostluk, yansızlık ve saldırmazlık antlaşması imzalanmıştı. Bu antlaşma, 23 Aralık 1925 günkü Izvestia gazetesinde yayınlanmıştı. Buna göre, taraflardan birine karşı savaş açılırsa, öteki tarafsız kalacak ; taraflar birbirine saldırmayacaktı. 
Aslında bu antlaşmanın gerçek nedeni, güneydeki güçlü devletlerin etkisini denetlemekti. Bu da, Moskova'nın iç bunalımlara sahne olduğu bir sırada Ankara'nın Batı ile arasının açık olması, Sovyet dış politikasının destekleyeceği bir durumdu. Ayrıca, 1 Aralık'ta Fransa, İngiltere, Almanya, İtalya, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya arasında imzalanan Locarno antlaşmalarını Rusya kendisine karşı tehdit saymıştı ve esasen bu antlaşmalar Türkiye'yi de köşeye sıkıştırıyordu.
İngiltere Dışişleri Bakanlığı yetkililerinden James Morgan Türk-Sovyet antlaşmasıyla ilgili olarak, 5 Ocak 1926'da şu notu düşmüştü
"Sir Roland Lindsay'e göre, Türkler, bu antlaşmayı Avrupa'ya bir uyarı olarak kullanıyor ve Rusya'dan yana dönme tehdidini savuruyor. Ancak Türk şunu da bilmelidir : Onun böyle davranması kimi ulusların İngiltere'den yana kaymalarına neden olabilir. Rusya kırılmış bir kamıştır.."  

Lindsay, iki gün sonra (28 Aralık 1925) Chamberlaine'e yazıda, bu sırada Kürt sorununun Türkiye yönetimine büyük bir tehlike duygusu verdiğini öne sürmüş, şunları eklemişti : "Türkiye, İran ve Azerbaycan'a karşı saldırgan görüşlere sahip olabilir ; dahası, İran'ın ötesinde Rusya'nın Doğu Asya ülkelerinde Türklere karşı fobisi olan sakinlerle daha sıkı ilişkiler kurmayı dileyebilir ; ancak, ülkesine daha yakın yerlerde ve daha önemli etkenler, onu, Kürt ulusalcılığını bastırmaya zorlayabilir.. Bu sırada Türklerin, Kürtlerin, Arapların ve belki İranlıların geleceği tehlikededir ve bizim de (İngilizlerin), kendi yönetimimizin izleyeceği istikamete göre, Türklerle aramız açılabilir. Gelecekteki iki nesli göz önünde tutarak, Rus siyasasının meylini, barışı ve İngiliz yönetimini çıkarlarını dikkate alarak, çıkarımız için Britanya ile Türkiye arasında dostluk ilişkilerine önem verebiliriz ; ancak bunu sağlamanın bir bedeli vardır ve bunu ödemek gerekmektedir.. İngiliz yönetimi bu konuyu oldukça geniş bir perspektif açısından incelemelidir.. Revandiz ilçesinin Türkiye'ye verilmesinin durumu yatıştırılacağı kuşkuludur.."

Tüm bu gelişmelere karşın, İstanbul'daki İngiltere Maslahatgüzarı M. Hoare, Türkiye ile ilgili olarak 1925 yılını süzgeçten geçiren yıllık raporunda şöyle diyordu : "Gazi, Türkiye'yi modernleştirme amacına ulaşma tutumunu sürdürmüştür ve onun bu sahada göstermiş olduğu cesarete hayran kalmamak olanaksızdır. Kendisi birkaç ay içerisinde reaksiyoner bir isyanı bastırdıktan sonra, kafası ağır çalışan bir halkın tüm önyargılarını altüst etmiştir.."


KAYNAKÇA :

SALAHİ R. SONYEL, "Kıskaç Altında" ;
MEHMET PERİNÇEK, "Atatürk'ün Sovyetler'le Görüşmeleri", s. 169-170
İSMAİL SOYSAL, "Türkiye'nin Siyasal Antlaşmaları", s.265 ;
FO 371/11458/E.51 : İngiliz Gizli İstihbarat Raporu,no. 1434, 31.12.1925-"Irak hududunda Bolşevik Rus hareketleri", rapor, 6.11.1925 ; 
FO 371/10869/E.1914/1914/44 : Henderson'dan Clerk'e yazı, Londra, 25.10.1925 İngiltere Dışişleri yetkilisi Henderson, İngiltere'nin Yunanistan'la askeri bir pakt imzalamadığına dair Londra'daki Türkiye Büyükelçisine güvence vermişti .  ;
FO 371/10863/E.7512 : Lindsay'den Chamberlaine'e yazı, no.880, İstanbul, 1.12.1925 ;
FO 371/10869/E.8099 : Lindsay'den Chamberlaine'e yazı, no.930, İstanbul, 23.12.1925 ;
YULUĞ TEKİN KURAT, "Elli Yıllık Cumhuriyetin Dış Politikası, 1923-1973", Belleten, XXXIX, s.265-266 ;
FO 371/11526/E 65 : Lindsay'den Chamberlaine'e yazı, no.943, İstanbul, 30.12.1925 ;
FO 371/11458/E 62 :Lindsay'den Chamberlaine'e yazı, no.940, İstanbul, 28.12.1925 ;
FO 371/11556/E 4798 : Türkiye Yıllık Raporu, 1925 ;
LORD KINROSS, "Atatürk", s.297 ;

Hiç yorum yok:

Hürriyet

KAYNAK OLARAK KULLANDIĞIM KİTAPLAR..
-------------------------------------------------------
1.DEVLET-İ ALİYYE.I...HALİL İNALCIK 2.OSMANLILAR..HALİL İNALCIK
3.İMP.'UN EN UZUN YÜZYILI..İLBER ORTAYLI
4.SON İMP. OSMANLI..İLBER ORTAYLI
5.TARİHİN IŞIĞINDA..İLBER ORTAYLI
6.OSM. TOPLUMUNDA AİLE..İLBER ORTAYLI
7.OSM.'YI YENİDEN KEŞFETMEK..İ.ORTAYLI
8.BATILILAŞMA YOLUNDA..İLBER ORTAYLI
9.OSMANLI TARİHİ..A.DE LAMARTINE
10.OSMANLI..CAROLİNE FİNKEL
11.OSM.İMP.TARİHİ..NICOLEA JORGA
12,BÜYÜK TÜRK..NICOLEA JORGA
13.YENİLMEZ TÜRK...NICOLEA JORGA
14.TÜRKİYE TARİHİ..ED.SİNA AKŞİN
15.OSM.DÜNYASI VE İNSANLARI..GÜLGÜN ÜÇEL
16.OSMANLI ORDUSU..GÜLGÜN ÜÇEL-AYBET
17,BU MÜLKÜN SULTANLARI..NECDET SAKAOĞLU 18.YENİÇERİLER..REŞAT EKREM KOÇU
19.SON PADİŞAH..YILMAZ ÇETİNER
20.SORULARLA OSM. ..ERHAN AFYONCU
21. SOKOLLU ...RADOVAN SAMARCIC
22. OSM.İMP.TARİHİ...A.CEVDET PAŞA
23. OSM.GERÇEĞİ..ERDOĞAN AYDIN
24. FATİH VE FETİH..ERDOĞAN AYDIN
25.KADINLAR SALTANATI..A.REFİK ALTINAY
26.DOĞU'YA BAKIŞ..GERALD MACLEAN
27.AT SIRTINDA ANADOLU..FREDERIC BURNABY
28.ABDÜLMECİD..HIFZI TOPUZ
29.ŞAH SULTAN ..İSKENDER PALA
30.FLORANSA BÜYÜCÜSÜ..S.RUSHDIE
31.TARİHİMİZLE YÜZLEŞMEK..EMRE KONGAR
32.PARİS'TE BİR OSM.SEFİRİ..ŞEVKET RADO
33.TARİHİN SAKLANAN YÜZÜ..ÇETİN ALTAN
34.OSM.İMP.'DA SON 300 YIL..ALAIN PALMER
35.KONSTANTİNİYYE..PHİLİP MANSELL
36.TÜRKİYE'NİN SİYASİ İNTİHARI..CENGİZ ÖZAKINCI
37.BU VATAN BÖYLE KURTULDU..EROL MÜTERCİMLER
38.16.YÜZYILDA İSTANBUL..METİN AND
39. ERKEN MODERN OSMANLILAR.. VIRGINIA H. AKSAN-DANIEL GOFFMAN
40."POPÜLER TARİH" VE "NTV TARİH " DERGİLERİ
41.İKİNCİ ADAM..Ş.SÜREYYA AYDEMİR
42.HAYAT..AYŞE KULİN
43.DEVRİM VE DEMOKRASİ..NUMAN ESİN
44.BİR NUMARALI TANIK..KURTUL ALTUĞ
45.İHTİLALİN MANTIĞI..Ş.S.AYDEMİR
46.KUTSAL İSYAN...HASAN İZZETTİN DİNAMO
47.KUTSAL BARIŞ...HASAN İZZETTİN DİNAMO
48.ÇÖL KRALİÇESİ...JANET WALLACH
49.YÖNETMENLER,FİLMLER,ÜLKELER..A.DORSAY
50.AY HIRSIZI...SUNAY AKIN
51.ONLAR HEP ORADAYDI...SUNAY AKIN
52.KULE CANBAZI...SUNAY AKIN
53.LÜZUMSUZ BİLGİLER ANSİKLOPEDİSİ..TAMER KORUGAN
54.PRENS..NİCCOLO MACHİAVELLİ
55.İSTANBUL'DA BİR ZÜRAFA..SUNAY AKIN
56.KIZ KULESİNDEKİ KIZILDERİLİ..S.AKIN
57.AH BEYOĞLU,VAH BEYOĞLU..SALAH BİRSEL
58.İSTANBUL-PARİS..SALAH BİRSEL
59.YAVUZ'UN KÜPESİ..ERHAN AFYONCU
60.OSMANLI PADİŞAHLARININ HAYAT HİKAYELERİ...YILMAZ ÖZTUNA
61.BİZİM DİPLOMATLAR..BİLAL N.ŞİMŞİR
62.KİM VAR İMİŞ BİZ BURADA YOĞ İKEN..CEMAL KAFADAR
63.RÜZGARIN GÖLGESİ..CARLOS RUIZ ZAFON
64.MELEĞİN OYUNU..CARLOS RUIZ ZAFON
65.ORTA DOĞU..TAYYAR ARI
66.ABD-ORTA DOĞU-TÜRKİYE..HALUK GERGER
67.ORTA DOĞU.. BERNARD LEWIS
68.ON BİR CUMHURBAŞKANI ON BİR ÖYKÜ.. CÜNEYT ARCAYÜREK
69.ÖFKELİ YILLAR...ALTAN ÖYMEN
70.ATATÜRK'TEN SONRA BUGÜNLERE NASIL GELDİK ?..CÜNEYT ARCAYÜREK
71.ÇANKAYA...CÜNEYT ARCAYÜREK
72.DEMOKRASİNİN İLK YILLARI..C.ARCAYÜREK
73.YENİ İKTİDAR,YENİ DÖNEM..C.ARCAYÜREK
74.BİR İKTİDAR,BİR İHTİLAL..C.ARCAYÜREK
75.NEREDEYSE BİR BALİNA..STEVE JONES
76.MOSSAD GİZLİ TARİHİ...GORDON THOMAS
77.BARIŞA SON VEREN BARIŞ...DAVID FROMKIN
78.SULARIN GETİRDİĞİ PADİŞAH..CAHİT ÜLKÜ
79.TANK SESİYLE UYANMAK..HASAN CEMAL
80.BİR MANİNİZ YOKSA.. ...AYFER TUNÇ
81.ALATURKAFRANKA..ERCAN ÇİTLİOĞLU
82.SUÇUMUZ MÜKEMMEL OLMAK..S.DUMAN
83.DARBE...STEPHEN KINZER
84.ÖZAL HİKAYESİ..HASAN CEMAL
85.TURGUT NEREDEN KOŞUYOR ? ..E.ÇÖLAŞAN
86.YEDİ TEPE ANADOLU...ALİ CANİP OLGUNLU
87."K", "DERBEDER BİR KAHİN"...CANSU YILMAZÇELİK
88.LATİFE HANIM...İPEK ÇALIŞLAR
89."K",YIKIK BİR SARAYDIR DÜNYA..PERİHAN ÖZCAN
90.BEYAZ PERDEDE KIRMIZI FİLMLER.. ATİLLA DORSAY
91.TEK ADAM..Ş.SÜREYYA AYDEMİR
92.DAHİLER VE AŞKLARI...ÖZCAN ERDOĞAN
93.HAYATIM KİTAP..YAŞAR AKSOY
94.BOĞAZİÇİ ŞINGIR MINGIR..SALAH BİRSEL
95.BİR EKONOMİK TETİKÇİNİN İTİRAFLARI...JOHN PERKİNS
96.CUMHURİYET TARİHİ YALANLARI 1. VE 2. CİLT...SİNAN MEYDAN
97. KOMPLO TEORİLERİ..EROL MÜTERCİMLER
98.ÖNCE KADINLAR VE ÇOCUKLAR..SUNAY AKIN
99.BİR ÇİFT AYAKKABI..SUNAY AKIN
100. BENİM CUMHURİYET'İM..EMİNE UŞAKLIGİL
101.DARAĞACINDA ÜÇ FİDAN..NİHAT BEHRAM
102.NEREYE..CAN DÜNDAR
103.İSTANBUL'DAN SAYFALAR..İLBER ORTAYLI
104.BİZİM İZMİRİMİZ..MELİH GÜRSOY
105.GİZLENEN TARİH..BRİAN HAUGHTON
106.BERGAMA DÜŞLERİMİN ŞEHRİ,İZMİR SEVDAM..SELAHATTİN TURAL
107.GÖLGEDEKİLER..CAN DÜNDAR
108.KIRMIZI BİSİKLET..CAN DÜNDAR
109.YAKAMDAKİ YÜZLER..CAN DÜNDAR
110.GEÇMİŞ AYRINTIDA SAKLIDIR..CEMİL KOÇAK