Tarihten Anekdotlar: 575 ) MEZOPOTAMYA'DA İNGİLİZ "ÇAN"LARI !..

Savaştan sonra Şam'daki Arap milliyetçiliğinin o ilk baş döndürücü günlerinde, çeşitli Arap eylemcileri arasındaki önemli farklılıklardan birinin, Mezopotamya vilayetlerinden gelenlerin çoğunlukla asker kökenli olmaları olduğu anlaşılmıştı. Mezopotamyalı askerler, Faysal ile kardeşleri adına hareket ettiklerini iddia etmekle birlikte, çoğu savaşın sonuna kadar Padişah'a ve Jön Türklere sadık kalmış olan eski Osmanlı subaylarıydı. Savaş deneyimleri ve İngiltere aleyhtarı olmaları nedeniyle, İngiliz planları açısından bu subayların Şam ya da Kudüs politikacı ve hatiplerinden daha ciddi bir tehdit oluşturmaları beklenebilirdi..
Mezopotamya'daki İngiliz yönetimi ilk başta duruma böyle bakmıyordu. Bölgedeki çeşitli halklar arasında yaşanan gerilimler daha büyük sorunlarmış gibi görünüyordu ve Kürtler ve Bedeviler gibi grupların yasa tanımazlıkları daha büyük bir tehdit olarak kabul ediliyordu..

Savaşın sonunda vilayetlerin geçici yönetimi İngiliz Hindistanı'nda görevli Yüzbaşı (daha sonra Albay) Arnold Wilson'a (yukarıda solda) verildi ve Wilson sivil komiser oldu. Wilson'ın yardımcısı o sıralarda Arap ülkeleri konusundaki kitaplarıyla çok ünlü olan Gertrude Bell idi. (yukarıda sağda) Bell himaye, Wilson ise özerklik yanlısıydı. Ancak 1918'de fikir birliğine varmışlar ve Wilson, Bell'in barış konferansından önce ve konferans sırasında özerklikten söz edilmesinin yararlı olmayacağı hakkındaki muhtırasını, kendisinin de onayıyla Londra'ya göndermişti. Bell daha önce şöyle yazıyordu :"Savaşın başarıyla sona erdiğini gören Mezopotamya halkı ülkenin İngiliz denetiminde kalacağını düşünüyor ve genelde bundan mutluluk duyuyordu."
Barış Konferansı'nda Woodrow Wilson ile diğerlerinin ulusların kendi kaderlerini belirlemeleri lehindeki açıklamaları "hemen hemen evrensel olarak kaygıyla karşılanan başka olasılıkların görüşülmesini sağlamış, ancak daha istikrarsız ve daha fanatik unsurlara politik entrikaların girmesine fırsat yaratmıştı."
Kabine, Londra'da benimsenen (ya da öyle gösterilen) Amerikan ilkelerine uygun olarak Arnold Wilson'dan, Mezopotamya halkına bölgelerinde nasıl devlet ya da hükumetler istediklerini sormasını istedi. Wilson, kamuoyunun eğilimini kesin bir biçimde öğrenmenin yolu olmadığını bildirdi..
Wilson, Basra ve Bağdat vilayetleri ile Lloyd George'un, Clemenceau'nun da onayıyla, Fransız etki alanından ayırdığı ve Türkiye'ye vermek niyetinde olmadığı Musul vilayetini yönetmeye hazırdı ama bunların uyumlu bir bütün oluşturmadıkları düşüncesindeydi. Irak'ın ("Mezopotamya toprakları" anlamında, İngilizler tarafından gitgide daha çok kullanılan bir Arap terimi) yönetilemeyecek kadar parçalanmış olduğuna inanıyordu. Musul'un stratejik önemi burasının Irak'a katılmasını gerektiriyordu. Ayrıca bölgede önemli petrol yatakları bulunması olasılığı da bunu arzulanır kılıyordu. Ancak Musul, Kürdistan olduğu düşünülen bölgeye dahildi ve Arnold Wilson, kendi yönetimine verilen savaşçı Kürtlerin "yarım milyondan fazla olduklarını ve Araplar tarafından yönetilmeyi hiçbir zaman kabul etmeyeceklerini" iddia ediyordu..
Wilson'a göre temel sorunlardan biri, Mezopotamya'daki yaklaşık iki milyon Şii'nin, Sünni azınlık toplumunun hakimiyetini kabul etmeyecekleri idi ; ve "henüz Sünni hakimiyetini içermeyen bir hükumet biçimi düşünülmüş değildi." İki topluluk arasındaki çatışma, her birinin bir Arap milliyetçi cemiyet ortaya çıkarmasıyla daha da belirginleşti. Bu arada Bağdat'ın ticari yaşamına hakim olan geniş Musevi topluluğuyla, Türkiye'den göçüp Musul bölgesine yerleşen önemli Nasturi Hristiyan topluluğunun da unutulmaması gerekiyordu..
Wilson Londra'ya Irak nüfusunun % 75'inin aşiretler halinde yaşadığını ve "bir hükumete tabi olmak konusunda hiçbir geleneklerinin olmadığını" bildirdi. Gertrude Bell de babasına aynı şeyleri yazıyordu : "Yerel eşraf, bir Arap Emirine hatta sanırım bir Arap hükumetine tabi olma fikrine şiddetle karşı çıkıyor. Bir zorbanın pençesinden kurtulup bir diğerinin pençesine düşmek istemediklerini söylüyorlar."

Politik birliği büyük çaplı olarak düşünen Arap milliyetçilerinin tersine Mezopotamya vilayetlerini birleştirmeye çalışmanın bile uygulanamayacak kadar büyük bir ihtiras olduğunu düşünenler de vardı. Bir Amerikan misyoneri, Birleşik Irak için kendi planları üzerinde çalışan Gertrude Bell'e, böyle yapmakla köklü tarihi gerçekleri gözardı ettiği uyarısında bulunuyordu :
"Irak'ın etrafını bir çizgiyle çerçeveleyip buna politik bir bütün demekle, dört bin yıllık tarihi görmezden geliyorsunuz !. Asur her zaman batıya, doğuya ve kuzeye, Babil ise güneye bakmıştır. Bunlar hiçbir zaman bağımsız birer birim olmamışlardır. Birleştirilmeleri zaman gerektirir ; ağır ağır yol alınmalıdır. Onlarda henüz ulus olma anlayışı yoktur."
Bağdat'taki ileri gelen bir Arap politikacısı Bell'i başka bir konuda uyarıyordu. Bell ile 12 Haziran 1920'de konuşan politikacı, İngiltere'nin Bağdat'ı işgalinden bu yana üç yıl geçmiş olmasına karşın hala bağımsız bir yönetimden bahsettiği, ancak bu konuda hiçbir şey yapmadığı gerçeğini dile getirmekteydi. Bunu, İngilizlerin Şam'a girer girmez bağımsız Faysal yönetimini kurmalarıyla kıyaslıyordu. Hükumeti için plan yapanlardan birinin de Bell olduğunu iyi bilen Arap politikacı şunları hatırlatmaktaydı :
"Deklarasyonunuzda otoritesini ilgili halkın girişiminden ve özgür seçiminden alacak yerli bir yönetim kuracağınızı bildirmiştiniz ; oysa kimseye danışmadan plan hazırlamaya devam ettiniz. Aranıza ileri gelen birkaç kişi alabilirdiniz ve bu, planınıza karşı duyulan kırgınlığı ortadan kaldırırdı.."

Gertrude Bell, yerlilerin ayaklanması tehlikesini önemsemiyordu. Aleyhinde çalıştığı şefi Arnold Wilson ise böyle bir tehlikeyi gözardı etmemekteydi. Londra'yı, terhislerin sonucu olarak elindeki silahlı kuvvetlerin çok zayıfladığı konusunda uyarmıştı. İngiltere'nin elinde 272.000 kilometrekarelik bir bölgeyi denetimle görevli çok küçük bir kuvvet vardı.. Wilson, Faysal taraftarlarının oluşturduğu tehlikeye de dikkat çekiyordu. Nuri el-Said ve diğer üst düzey Mezopotamyalı subayların olası kışkırtıcılar olarak, vatanlarına dönmeleri yasaklanmışsa da, çoğu savaşta düşmana yardım etmiş pek çok militan, Mezopotamya'nın bağımsızlığını isteyen Şam deklarasyonlarından sonra bölgeye dönmüştü. Ayrıca Mustafa Kemal yanlılarının Türkiye'den gönderdiği ajanlardan da söz ediliyordu..
Belli belirsiz söylentiler, huzursuzluk ve cinayetler devam ettikçe İngilizlerin sinirleri de iyice gerilmişti. 1919 yazında Kürdistan'da üç genç İngiliz yüzbaşısı öldürüldü. Hindistan Hükumeti bunların yerini almak üzere 1919 Ekim ayında deneyimli bir subay gönderdi ; bir ay sonra o da öldürüldü..
Arnold Wilson o yılın Noel'inde Londra'dan, doğu çöllerindeki savaşlarda efsaneleşmiş olan Albay Gerald Leachman'ın yardımına gönderilmesini istedi. Fakat İngiliz subay ölümleri devam etti. Çöl, baskıncı Arap çeteleriyle kaynıyordu ve Leechman (aşağıda) bunlarla baş etmenin tek çaresinin "toplu kıyım" olduğu görüşünde idi !..

Haziran ayında tüm aşiretler birden ayaklandı ; buna hükumetin vergi koyma çabalarının neden olduğu sanılmaktadır. Orta Fırat bölgesinde karakollar basılmakta, iletişim hatları kesilmekte ve İngiliz subayları öldürülmekteydi. Ayaklanma daha sonra Aşağı Fırat bölgesine de yayıldı. Şiilerin kutsal kenti Kerbela'da da İngiltere'ye karşı cihad ilan edildi. Olaylar durulmuyordu..
Fırat kıyısında bir karakolda müttefik aşiretlerle bir toplantı yapmak için 11 Ağustos'ta Bağdat'dan çıkan Leachman, ev sahibi aşiret reisinin emriyle sırtından vuruldu.. Onun ölüm haberi Fırat boyunca İngilizlere karşı başka ayaklanmaları da tetikledi. Bir grup isyancı, ağustos ayı ortalarında, geçici bir Arap hükumeti ilan edecek kadar kendilerine güvenmeye başlamışlardı..
Hindistan Hükumeti düzeni sağlamak için asker ve malzeme yağdırıyordu. Büyük nüfuslu merkezler kısa zamanda denetim altına alındıysa da, kırsal bölgelerde denetimin ele geçirilmesi çok daha uzun sürdü. Asayişin az çok sağlanması 1921 Şubat ayını buldu.. İngiltere isyanı bastırmak için 400 ölü ve yaklaşık 1500 yaralı vermişti..
Ayaklanmanın kökeni konusunda İngilizlerin kafası karışıktı.. Arnold Wilson 13 neden sıralıyor ; en çok Faysal taraftarları ve Mustafa Kemal Türkiyesi üzerinde duruyordu. Bunların Amerikan "Standard Oil" petrol şirketi çıkar çevreleri tarafından destekleniyor olabileceğini vurguluyordu. Hindistan Bakanlığı'na bağlı bir istihbarat subayı, Faysal'ın ve (kendine göre) Moskova ve İsviçre kanalıyla Berlin'den hala emir almakta olan Türklerin içinde olduğu bir komployu gösteren bir plan ortaya çıkarmıştı. Bu plan Londra'da Kabine üyeleri arasında dağıtıldı..
Arnold Wilson, 1920 yılı sonlarında Kabine'ye, "Mezopotamya'da, Arap yönetimi kurulması konusunda gerçek bir istek olmadığını, Arapların İngiliz egemenliğini tercih edeceklerini" bildirdi. Wilson'a göre aşiretler hükumete karşıydılar ve ne için çarpıştıkları hakkında hiçbir bilgileri yoktu.
Bu açıklama, Ortadoğu'nun her yanındaki karışıklıklarla birlikte başlayan Irak ayaklanmaları için tatmin edici değildi. Mustafa Kemal'in liderliğindeki Türkler, İtilaf Devletlerine karşı mücadelelerinde neden başarılıydılar ? İngiltere'nin himayesindeki Kral Hüseyin, Arabistan'a hakim olma mücadelesini neden kaybetmekteydi ? Mısırlılar İngiliz askerlerinin ülkelerinde kalmaları konusunda görüşmeye oturmamakta neden ısrar ediyorlardı ? Faysal Fransa'nın karşısında yenilgiye uğradıktan sonra taraftarlarının İngiltere'ye saldırmasına neden izin vermişti ? Araplar neden Filistin'de gösteriler yapmışlar ve Irak'ta ayaklanmışlardı ?.. Üstelik bütün bunlar, İngiliz ekonomisi çökmüşken ve yeniden canlandırılması için hükumetin zamanına, enerjisine ve kaynaklarına gerek varken yapılmaktaydı..
Londra'da Ortadoğu'da olanlar konusunda bir fikir birliği yoksa da, büyük bir çoğunluk bu olayların dışarıdan kışkırtıldığına ve Doğu'daki tüm olayların birbiri ile ilişkili olduğuna inanıyordu. Bunların kaynağı konusunda da çeşitli adlar ortaya atılmaktaydı : Enver Paşa, Mustafa Kemal, Faysal, Panislamcılar, Almanlar, Standard Oil, Yahudiler ve Bolşevikler..
İngiliz kuşkuları Bolşevikler konusunda haksız değildi. Asya'daki İngiliz konumlarını sarsmak için fırsat arayan Ruslar, İngiltere'ye her yerde baskı uygulayarak Irak'taki isyanı başarıya ulaştıracaklarını düşünmüşlerdi..