"Engizisyon", Latincede "araştırmak / soruşturmak / incelemek" anlamlarına karşılık gelen "inquirere" fiilinden türetilmiş bir isim ; iki ayrı kavramı nitelendirmek için kullanılıyor. Biri, Kilise nezdinde kurulmuş olan ve bilhassa "heretik" (zındık) avlarında büyük mesai harcamış bir "kurum". Diğeri de bu kurumun ihdas etmiş olduğu yeni bir "muhakeme usulü" olarak tahkik sistemi. Bu ikisini ayırmak gerekiyor, çünkü modern hukukta halen Engizisyon'un geliştirmiş olduğu re'sen tahkik (kendiliğinden araştırma) sistemi biçim değiştirerek varlığını sürdürmektedir. Aydınlanma sonrasında sadece bazı unsurlar eklenmiş ve bazıları çıkarılmış ve usul olan Engizisyon reforme olmuştur.
Batı Hristiyanlığı yani Roma Katolik Kilisesi'ne tabi olan Hristiyanlık 10. yüzyıldan sonra bir reformasyon sürecine giriyor. Güney Fransa'da Cluny Manastırı'nda (yukarıda) ortaya çıkan bu keşiş hareketi Kilise'nin ıslah edilmesi gerektiği propagandasını yapıyor. Bu hareket, neredeyse Güney Fransa'da tüm manastırlara yayılıyor. Bir entelektüel keşişler zümresi ortaya çıkıyor. Bunlar Roma Katolik Kilisesi'nin yani Roma Patriği'nin kokuşmuş bir yönetime sahip olduğunu söyleyerek devamlı surette ıslah propagandası yapıyorlar.
12. yüzyılın sonunda, aynı zamanda hukukçu, kanonist (kilise hukuku uzmanı) de olan Papa III. Innocentius (altta) ilk defa Kilise'de o zamana kadar Ortaçağ kanonik hukukuna da hâkim olan "accusatio" yani "itham" usulünün yerine başka bir usulün geçirilmesi gerektiğini söylüyor.
Unutmayalım, Engizisyon'un ilk soruşturma konusu ruhban mensupları. Yani öncelikle Kilise mensupları soruşturuluyor ve araştırılıyor. Ortaçağ Kilisesinde "simonia" dedikleri bir idari yöntem var, Osmanlı'daki "iltizam"a benziyor. Bedel karşılığı Kilise makamları alınıp satılabiliyor. Papa bununla mücadele ediyor. Ayrıca eş dost kayırması ve rüşveti, müesses (kurulu) usul haline gelmiş Kilise'de.. İşte Cluny reformatörleri bununla mücadele amacıyla hareket ediyorlar. Amaçları, Batı Hristiyanlığının kurumsallaşması, hiyerarşizasyonu ve aynı zamanda sistemin rasyonalize edilmesi. Şu halde Engizisyon'un bu hareketteki ilk saiki teşkilatı düzene sokmak..
Bir de daha sonra 1478'de İspanya'da, daha sonra 1536'da Portekiz'de kurulan Engizisyon var.. Her ülkenin engizisyonu farklı dönemlerde gelişiyor..
Öncekilerden farklı olarak İspanyol Engizisyonu tamamen İspanyol Krallığı'na mahsus bir müessese olarak kurulmuştur. Papa IV. Sixtus'un (altta solda) İspanya Kralı İkinci Ferdinand'a (altta sağda) icazet vermesiyle kurulmuş bir devlet müessesesidir İspanyol Engizisyonu.. Tarihçiler yıllar içinde Engizisyon'un dini ağırlığı kadar ekonomik ağırlığı olduğunu kanıtlamışlardır. Devlete para aktarmak için kurulmuş bir sistem Engizisyon. Örneğin müsaderede (zoralım) doğrudan muhatabı hazinedir. Yargılamalarda, "fiscus"u yani hazineyi temsil etmesi için "promotorfiscal" diye bir makam ihdas edilmiştir. Reform sonrası oluşacak savcılığın ilk atasıdır..
Engizisyon'un geliştiği birkaç yüzyıl zarfında "vita apostalica" ("Biz havariler gibi yaşarız") iddiasında sapkın akımlar gündeme geliyor. Bunlar kurumsal bir Kilise, kurumsal bir ruhban yerine halk tip inanç sürdürmek istiyorlar. Tabii teşkilat da, yani Roma Katolik Kilisesi de bunlara karşı. Bir yandan da Papalık nezdindeki tarikatların varlığını vurgulamamız lazım. Dominikenler, Fransiskenler de Papalığın hafiye örgütü gibi çalışıyorlar.. Papalık, bu tarikatlara, yani engizitörlere (müfettiş, soruşturmacı) şahsen değil, kurum olarak bir imtiyaz veriyor. Bu imtiyaz verildikten sonra yeni gelen engizitörlerin tekrar yeni papalardan icazetname almasına gerek kalmıyor. Bu da onların sonsuz soruşturma yapabilme, herhangi bir kesintiye uğramadan faaliyetlerine devam edebilmelerine imkan sağlıyor..
İspanya'da bu memurlara "familiar" deniyor. Sayıları 20 bini buluyor ve İber Yarımadası'nın dört bir yanına dağılarak tek tek soruşturma yapıyorlar. Bir taraftan da sosyal espiyonaj doğuyor. Herkes birbirini gözetliyor ve insanlar komşularını gammazlamaya başlıyor. Yani toplumu birbirine düşürecek bir sistem aynı zamanda..
"Engizisyon" dendiğinde ilk akla gelen şey olan "işkence", ilk başlarda yoktu. Ortaçağ'ın muhakeme usulü tanık beyanına dayanır. Tanık beyanı da bugün bizim anladığımız görgü tanıklığı değildir. Bu bir şöhret tanıklığıdır. Kişi ya bir arınma yemininde bulunur ya da "yemin yardımcısı" olarak nitelendirilen 12 veya 7 şahit getirir. Onun şöhretine, onun iyi bir kimse olduğuna, cemiyet içerisinde iyi bir Hristiyan olduğuna şahit olarak gelen kimseler tanık sayılırlar. Fiile dair bir şahitlik yoktur. Çünkü muhakemenin konusu fiil değil, failin kimliğidir, itibarıdır..
Prosedür şöyle : İhbar ulaşınca bölgeye bir engizitör gönderilir. Engizitör o bölgenin en büyük kilisesinde bir vaaz verir. Oradaki ruhban da dahil olmak üzere herkesin bu vaazı dinlemesi mecburidir. Sonra af mühleti verilir. 14 gün içerisinde falanca yerde bulunacağını söyler. "Bana gelip tövbekar olduğunu beyan edenler affedilecektir" der. Tabii tövbekar olduğunu beyan eden aynı zaman da suç ortaklarını da ihbar etmek durumundadır. İhbar etmezse bu, samimi bir itiraf değildir. Yani suç ortağını her zaman söylemek mecburiyetindedir. Af mühletinin sonuna kadar tövbe kabul edilebilir..
Engizitör bu sürede çeşitli bilgileri de toplar, çoğunlukla çocukları dinler, onların ailelerinin neler yaptığını, nasıl iman ettiğini vs. inceler. Daha ziyade avamın takıldığı çeşitli yerlerden bilgi toplanır, dolayısıyla tablo engizitörün önünde ortaya çıkar. Buna daha sonra zaten mahkemelerde de "genel engizisyon" (genel soruşturma) adı veriliyor.
Sonraki safha "mahsus engizisyon"dur. Bu sefer teker teker şüpheliler basit bir şüphe de olsa çağrılarak sorgulanır. Amaç, daha fazla suç ortağına ulaşmaktır. Muhbirlere müsadereden pay verilir. Dolayısıyla ebeveynlerini ihbar eden çocuklara bile rastlanır. Bütün malını mülkünü kaybetmektense aile birkaç kişiyi feda ederek bir kısmını kurtarma yoluna da gidiyor. Bu, bütün sosyal dayanışma ağlarını paramparça eden ve iktidarı engizitörün eline aldığı bir yöntem. Karşısında hiçbir şeyi tanımıyor..
İspanya'da herkesin Hristiyanlığa dönmeye zorlandığı 15. yüzyıl sonlarında, diğer dinler tamamen yasak olduğu insanlar da bir gecede başka dini kabul edemeyecekleri için gizli Yahudiler ve Müslümanlar ortaya çıkmaya başlıyor Bu dönemde de kendi dinlerinin zorunluluklarını gizli gizli yerine getirmeye devam ettikleri için bu sefer sahneye komşuları giriyor. Engizisyon, insanları, komşularını gözlemeye zorluyor. Cumartesi günü temiz kıyafetler giyiyorsa gizli Yahudi olabilir, şarap ve domuzdan uzak duruyorsa Müslüman olabilir şeklinde düşünceler sosyal espiyonajı çığırından çıkarıyor. Bu dönemde İslam'ın da kuralları değişmeye başlıyor. Mesela o dönemde Müslüman din adamları "Size Engizisyon zorla domuz yediriyorsa ve şarap içiriyorsa için, bu sizi ele vermek içindir, yiyiniz, içiniz. Kendinizi ele vermeyiniz" diyorlar..
İspanyol Engizisyonu'nda halk içinde utandırma, teşhir geleneği çok önemli bir yer tutar. Çok ilginç cezalar var. "Sambenito" (kutsanmış çuval) (altta) adında, üzerinde haç işareti olan bir bütün pelerin giyiyorsunuz ve onu üzerinizde parça parça dökülene kadar ömrünüz boyunca taşıyorsunuz. Ya da o çuval / pelerin kilisenin bir yerine çivileniyor, üzerine isim yazılıyor ve herkes görüyor..
Engizisyon kural olarak sadece sapkınlıkla mücadele ediyor. Halbuki suçlar çok çeşitli, yani sadece küfür suçu mevcut değil. Bunların incelenmesi için de Engizisyon usulü dünyevi yargılamaya nakloluyor. 1532 yılı Avrupa hukuk tarihi bakımından Engizisyon usulünün ciddi biçimde dünyevi yargılamada yer almaya başladığı bir dönemde hazırlanan, Mukaddes Roma Germen İmparatorluğu'nun emperyal kodu "Constitutio Criminalis Carolina"nın ısdar olduğu yıl..
Şarlken döneminde çıkarılan bu kanunla, kodla dünyanın ilk bağımsız ceza muhakemesi ve ceza hukuku kitabıyla karşılaşmış oluyoruz. Bu, önemli bir gelişme, çünkü artık ceza hukuku diğer dallardan ayrılıyor. Sadece bir kişilerarası ilişki olmaktan çıkıyor, spesifik bir alana dönüşüyor. Diyet usulleri, kan paraları vs. malumunuz İslam hukuku ve Avrupa Ortaçağ hukukunda da vardı. Bunlar artık bir kenara itiliyor. Modern devlet intikamcının, kan güden kimsenin yerine geçerek ve hatta onları da kan gütmeleri halinde cezalandırarak kendi nizamını, kendi düzenini kurmak istiyor..
Bunun şöyle bir arka planı da var. Bu dönemde kan davaları çok ciddi şekilde sürüyor. Özellikle Katalunya bölgesinde asil aileler birbirlerini öldürüyorlar. Endülüs'te ise farklı kan davaları sürüyor. Şarlken bunları da düşünmüş olabilir..
ÖZLEM KUMRULAR ve MEHMET PERİNÇEK'in "Zaman Treni" adlı kitaplarında, CEMİL OZANSÜ ile "Hukuk Tarihinde Engizisyon" başlıklı söyleşilerinden derlenmiştir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder