Sovyet lideri Stalin'in Boğazlar üzerinde egemenlik paylaşımına ve Kars'la Ardahan'ı kapsayan toprak talebine ilişkin gelişmeler, 19 Mart 1945'de Sovyet Hükümeti Dışişleri Bakanı Vyaçeslav Molotov'un, Moskova'daki Türkiye Büyükelçisi Selim Sarper'i makamına çağırarak 1925 yılında imzalanan Türk-Sovyet Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması'nı artık uzatmayacaklarını bildirmesiyle başlamıştı..
İkinci Dünya Savaşı sonunda Doğu Avrupa ve Kafkaslar'da genişleyen Stalin, 1921'de Mustafa Kemal Atatürk ve Vladimir İlyiç Lenin döneminde imzalanan Gümrü Antlaşması'nı da iptal etmek istiyordu. Stalin'in iki temel amacı vardı : Birincisi, talepler karşılanırsa güney sınırlarını Anadolu'ya doğru genişletmek, ikincisi de talep karşılanmaz da istediğini askeri olarak almak isterse Türkiye'nin ABD ve İngiltere tarafından savunulup savunulmayacağını görmekti.
Dışişleri Bakanı Hasan Saka (altta sağda) 21 Mart'ta Ankara'daki İngiltere Büyükelçisi Maurice Peterson (altta solda) ile bir görüşme yaparak durumu dikkatine sundu. Türkiye'nin Sovyetler'e karşı Batı'nın desteğine ihtiyacı vardı. Ancak Türkiye hem savaşa Anglo-Amerikan safta girmemişti, hem de yek partili idare şekliyle Batı'da kurulmakta olan yeni düzenin dışına düşmüştü..
Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 19 Mayıs münasebetiyle yaptığı konuşmada ilk kez Türkiye'nin de çok partili demokratik hayata geçebileceğine, bunda ülke için yararlar bulunduğuna dair bir konuşma yaptı. Türkiye, ilk defa Batı dünyasının bir parçası olarak yola devam etmek istediğini en üst düzeyde beyan ediyordu.
Konu 17 Temmuz-21 Ağustos 1945 tarihlerinde ABD, İngiltere ve Sovyetler Birliği arasında yapılan Potsdam Konferansı'nda da gündeme geldi. ABD Başkanı Harry Truman ve İngiltere Başbakanı Winston Churchill bu konuyu özel olarak tartıştı. Truman, ABD'nin Ankara Büyükelçisi Edwin Wilson'dan, Ankara'daki Sovyetler Birliği Büyükelçisi Sergey Vinogradov ile görüşerek işi Türkiye'yi işgale kadar götürüp götürmeyeceklerini anlamasını istedi.
Rus diplomatlar özellikle Stalin döneminde inisiyatif almaya cesaret edemez, Moskova'ya sorduktan sonra cevap vermek için süre isterlerdi. Oysa Wilson'ın karşısına her soruya çatır çatır cevap vererek Wilson'ı şaşırtan bir Sovyet Büyükelçisi çıkmıştı..
Wilson'ın bilmediği, İngiltere'nin Washington Büyükelçiliği'nde çalışan Sovyet casusu Donald MacLean'in (altta solda), Washington, Londra ve Ankara arasındaki bütün gizli diplomatik yazışmaları okuyup, Wilson'ın Vinogradov'a ne soracağını önceden Moskova'ya bildirmiş olduğuydu..
Wilson'ın da aktardıklarıyla Truman, Stalin'e taviz verildiği an devamının geleceğini anlamıştı.
Stalin'e ABD'nin Türkiye'nin arkasında olduğunu göstermek için şöyle bir yöntem bulundu : İki yıl önce, 1944'de kalp krizi geçirerek vefat eden Türkiye'nin Washington Büyükelçisi Ahmet Münir Ertegün'ün (üstte sağda) cenazesini, defnedilmek üzere İstanbul'a getirmek gerekçesiyle Amerikan "Missouri" zırhlısı Boğaz'da boy gösterecekti..
Gerçi bu yöntemin bulunmasında Türk Dışişleri'nin önemli etkisi olmuştu. 1942 yılında İngiltere'nin Washington Büyükelçiliğini yaparken ölen Philip Kerr'in küllerinin bir zırhlı ile ülkesine taşınacağını öğrenen Türkiye'nin Washington Büyükelçisi Hüseyin Ragıp Baydur, hemen Amerikan Dışişleri'ne başvurup Ertegün'ün cenazesinin de benzeri şekilde naklini talep etmişti. Burada ikili bir amaç vardı. Birincisi, daha önce yük gemisiyle nakli itibarına uygun bulunmayan Ertegün'ün cenazesinin İngiliz Büyükelçi emsaline uygun şekilde nakli ve defnedilmesiydi. İkincisi ise, İkinci Dünya Savaşı'na girmemek için her türlü siyasi, diplomatik ve (Çiçero olayındaki gibi) istihbarat faaliyetine girişen Ankara'nın, şimdiki Sovyet tehdidine karşı arkasında ABD'nin olduğunu gösterme arzusuydu. Amerikalılar başta bunun Sovyetler'e karşı siyasi bir şova dönüşmesini istemiyorlardı. Ancak Stalin'in ısrarı, ABD yönetiminin de Ertegün'ün cenazesinin naklinde siyasi fayda gözettiğini gösterecekti..
Güvertesinde Japonya'nın kayıtsız şartsız teslim antlaşmasının imzalandığı "Missouri" zırhlısının 5 Nisan 1946'da İstanbul'a demir atması Stalin'i küplere bindirdi..
O noktada Moskova, Washington'daki en önemli casusu olan "Homer" kod adlı İngiliz diplomatı MacLean'e özel bir görev verdi : Amerikalılar Missouri ile gövde gösterisi yapmışlardı ama acaba herhangi bir askeri müdahale durumunda Türkleri savunmak için ne kadar ileri gideceklerdi ; açıkçası Türkler için Sovyetler ile çatışmayı göze alacaklar mıydı ?..
MacLean kolları sıvadı. Bir süre sonra, Amerikan yönetiminin "Pincher" kod adını verdiği bir plana ulaştı ve hemen Moskova'ya iletti : Sovyetler Akdeniz'e kolay erişim için Türkiye'den toprak talebiyle askeri müdahalede bulunursa, ABD buna son kertede atom bombası atmak dahil, stratejik karşılık verme niyetindeydi.
Stalin yine de son defa şansını denedi, 7 Ağustos 1946'da Türkiye'ye bir nota daha verdi. Bu defa Kars ve Ardahan talepleri muhtırada yoktu ama Boğazlar'da üs ve egemenlik paylaşımı talebi vardı ; o koşulla yeni bir saldırmazlık anlaşması imzalanabilirdi..
15 Ağustos'ta Dışişleri genel Sekreteri (bugünkü müsteşar makamı) Feridun Cemal Erkin, ABD Büyükelçisi Wilson ile görüşerek Sovyet taleplerini paylaştı. 17 Ağustos'ta Wilson, Başbakan Recep Peker'e ABD'nin Sovyetler'in taleplerine karşı duracağını bildirdi. 19 Ağustos'ta ABD Dışişleri Müsteşarı Dean Acheson, Washington'daki Sovyet Maslahatgüzarı Fedor Orekov ile görüşerek "Boğazlar Türkiye'nin kalacak" dedi. 21 Ağustos'ta İngiltere Dışişleri Bakanı Ernest Bevin benzeri bir açıklama yaptı. Ve nihayet Dışişleri Bakanı Hasan Saka 22 Ağustos'ta Sovyet notasını geri çevirdi.. ABD ve İngiltere'den güvence alan Türkiye, Moskova'ya "Hayır" demişti..
Stalin'in talepleri bu yanıtla şaşırtıcı bir şekilde kesildi, konu sönümlenmeye bırakıldı..
MacLean'in istihbaratı doğrulanmıştı. MacLean'in Moskova'daki casus şefi Modin'e göre Stalin, Truman'ın kendisine kesinlikle izin vermeyeceğini anlamış, "MacLean'in istihbaratı sayesinde dünyayı yeniden savaşa sürükleyebilecek hamleden geri asım atmıştı.."
Yani Stalin, ABD'de görevli İngiliz diplomatı olan KGB casusu MacLean'in verdiği "Truman savaşa girmeye, gerekirse atom bombası kullanmaya hazır" istihbaratı üzerine Türkiye'den toprak ve egemenlik taleplerinden vazgeçmişti. O sırada Sovyetler'in elinde henüz atom bombası olmadığı gibi, İkinci Dünya Savaşı'ndan yeni çıkmış ordusu da yeni bir savaşa girecek halde değildi ; Stalin'in blöfü tutmamıştı..
Ama bu olay Truman'ın 12 Mart 1947'de kendi adıyla anılan "Truman Doktrini"ni ilan ederek Türkiye ve Yunanistan'ın Sovyetler'e karşı güçlendirilmesi siyasetini geliştirmesine yol açtı ve 1952'de iki ülkenin Batı savunma ittifakı NATO'ya alınmasına giden süreci başlattı. Truman Doktrini'ne Türkiye'nin yanı sıra Yunanistan'ın dahil edilmesinin iki temel nedeni vardı : Birincisi coğrafiydi ; Türkiye ve Yunanistan Ege Denizi'nin iki yakasını tutuyordu, Boğazlar'la birlikte Rusların Akdeniz'e inmesi önündeki doğal engeldi. İkincisi siyasiydi. Yunanistan Komünist Partisi 1946 baharında Yugoslavya ve Arnavutluk üzerinden aldığı askeri destekle ayaklanmıştı. ABD ve İngiltere, Nazi işgalinden kurtardıkları Yunanistan'ın bu defa Sovyet yanlısı bir yönetime geçmesine izin veremezlerdi. Truman Doktrini bu arka plan üzerine inşa edilmişti..
KAYNAKÇA :
MURAT YETKİN, "Meraklısı İçin Entrikalar Kitabı" ; İSMAİL SOYSAL, "Soğuk Savaş Dönemi ve Türkiye - Olaylar Kronolojisi 1945-1975" ; GÜL İNANÇ, "US Missouri Zırhlısının İstanbul Ziyareti ve Soğuk Savaş Diplomasisinde Türkiye, 1946"..
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder