Sayfalar

871 ) EFELİĞİN TARİHÇESİ HAKKINDA İLGİNÇ NOKTALAR



Bektaşiler, Ahiler ve Abdallar Anadolu'da yeniçeri teşkilatına, efelere ve zeybeklere öylesine karışmışlardır ki, bunların herhangi birinin nerede başlayıp nerede bittiğini tayin etmek pek güçtür. 
İlk Türk tarihini yazanlardan biri Âşık Paşa'dır. Âşık Paşa Oğuz Türklerini dört kola ayırır : 
1. Gaziyani Rum : Rum fedailerdir. Yani serdengeçtiler, veya dalkılıçlar. Bunlar sınırlarda bulunuyorlardı ve sınırları düşmanlara karşı savunuyorlardı..
2. Ahiyani Rum : Ahiler idi. Bunlar sanatkârlardı. Âdeta bir sendika halindeydiler. Çıraklık, kalfalık, ustalık yani peştemal takmak bu büyük kurul tarafından belirli merasimlerle yapılırdı. Kurul mensuplarında büyük disiplin vardı..  
3. Aptalani Rum : Kızılbaş, tahtacı, çetni ve bunun gibi kollardır..
4. Baciyani Rum : Türk kadın alayları idi..
İlk önce Gaziyani Rum'dan bahsedelim. Bugün "Gaziyan" denilenler, bildiğiniz efeler, zeybekler ve onların kızanlarıdır. Bunların hepsine de "İbakki" deniliyordu. "İbakki" demek, Şarap Tanrısı Bakko'nun tayfası demektir. "Bakko" sözü, Grekçe değildir. Anadolu'daki Lidyalıların dilindendir. Bu sözü, sonraları İyonyalılar kendi Grekçe dillerine kabul etmişlerdir. 
İ.Ö. 5. yüzyılda yaşamış olan Herodot zeybeklerden "İbakki" diye bahseder. Bu İbakkiler Batı Anadolu'ya yayılmış bir Bakkos kurulu idi. Hüseyin Kâzım Kadri Bey'in 4500 sayfayı bulan mükemmel Türk lügatında "zeybek" sözü şöyle anlatılıyor : "Aydın ve Bursa vilayetleri halkına verilen unvan, bazen arkadaş ve kardeş gibi hitap yerinde kullanılır, -hafif tüfekçi asker- Devlet-i Selçukiye zamanında Teke ve Aydın tarafında bulunurlardı."

    

İlk önce zeybek kıyafetinden bahsedelim.. İsa'dan önceki Latin şairlerinden birkaçı İbakki'nin başlarına Tir (Suriye sahilinde Sur şehri) kırmızısından külah giydiklerini ve dans ederlerken takma saçlarının havaya fırladığını yazarlar. Sonra bütün eski yazarlar, İbakkilerin başlarına asma yapraklarından veya kaya kapan sarmaşığından ve çiçeklerden bir çelenk taktıklarını yazarlar. Tir kırmızısından külah, kırmızı festir. Takma saçlar da püsküllerdir. Zeybek ve efeler püskülleri tartıyla alırlardı. En hafif püskül 100 dirhem idi (yani çeyrek okka). Bu püsküller saç gibi arkaya ve bazen hem arkaya hem bir yana, omuz üzerine sarkıtılırdı. Zaten Sultan Mahmud ve Mecid zamanındaki feslere bakılacak olursa, püsküllerin her taraftan -tıpkı saç gibi- yani hem yanlardan hem de arkadan fesi örtercesine sarktıkları görülür. Yaprak ve çiçekten ibaret başa takılan çelenk ise, yaprak ve çiçekleri taklit eden zeybek çemberidir..



Şimdi gelelim, zeybeklerin giydikleri cepken ve camadana. Kolsuz olanlarda omuzlardan arkaya doğru kol olmayan kumaş iki kanat sarkar. İbakkiler artlarına keçi, geyik veya pars postu giyerlerdi. Bu hayvanları öldürdükleri zaman onun etini yerlerdi. Bu et kutsal sayılırdı. Yani o eti yiyen, o Tanrının kutsallığını kendine mal etmiş sayılırdı. O kutsal postu da sırtına giyerdi. Hayvan postunun iki ön ayağı göğüs üzerinden, yani boynun önünden sağa ve sola atılır ve hayvanın iki ayağı omuz üzerinden arkaya sarkardı. İbakki, dans ederken bu iki ayak havalanırdı. Zeybek camadanındaki iki kol da işte bu bacak ve ayakların kalıntısıdır. Söylediğimiz gibi bu kolların her biri ötekine karıştığı için Bektaşi ve başka tekkeler şeyhlerine "postnişin" denirdi. Ve şeyhin postu kutsal sayıldığı için oraya şeyhten başkasının oturması veya posta basması büyük skandal sayılırdı..
Zeybeklerde "pazubent" vardır, bir de "maşa".. Maşanın gördüğü hiçbir iş yoktur. Bunların ikisi de Herodot'un "Skilas"ta var olduğunu bildirdiği kutsal madensel belirtilerdir. Bittabi pek sonraları pazubent bir muska niteliği almıştır. Herodot'un "Skilas"ının kutsal madeni takıntıları da, fena etkileri uzaklaştıran birer muskadan başka bir şey değildir. Kıyafetler üzerindeki benzerlikler ta ayaklara kadar devam eder. Fakat ben bu kadarla yetiniyorum..



Danslara gelelim : Zeybek dansı tamamıyla "Bakkik" ve "Diyonisyak"tır. Bu oyunlar üç kısımdır. Çünkü Bakkos'tan önce Anadolu'da büyük bir Ana Tanrıça Kibele vardı. Onun Boğazköy'de Yazılıkaya Tanrılar düğününde "Hiyerogamos"unda suretini görürsünüz. İki aslan üzerine basmaktadır. Orada adı, "Kupapa"dır. (Asıl tuhafı, Sümerlerdeki "Humbaba" ile ilişkisi vardır. Tanrıça Kupapa üçlek idi. Yani kız, ana ve cadı..Bu da yeni hilal, tam ay, azalan hilal ile temsil ediliyordu. İştar, yani yıldız, Sitare, sonra Astarte ve Afrodit olur..)
Bakkos ayinlerin kaynağı, Kibele inancındaki rahiplerin "Koribant" danslarıdır. İşte, zeybek dansı bu sebeple üçe ayrılır. Önce, zeybek meydanı dolaşır. Sonra elini havaya kaldırır. Üzüm salkımı koparır, dizüstü gelir, salkımı sepete koyar. Sonra kalkar, sepetteki üzümü çiğner ve şarap suyu çıkarır. İster Harmandalı, ister Köşkdereli, ister Ödemiş veya Denizli zeybek danslarında olsun, bu üç ana figür hiç değişmez..
Her bir kısım dans tamamlanınca müzik durur ve güzel sesli zeybekler bir hava çekerler. Yani bir mani söylerler. Bu hava çekişleri (Bektaşilerde "nefes" olur bunlar) Bakkos ve Diyonisyak dansları arasında söylenen "Ditirambos"tur. 



Zeybekler, "tehnel / defne" dedikleri ağaçların bulunduğu yerden geçmezler. O yerler şom ve netameli sayılırdı. Kibele'nin en eski rahibelerine "Dafoene" denilirdi. Defne yaprağında potasyum siyanür vardır. Rahibeler onu çiğnerler ve abuk sabuk konuşurlardı. O zaman onların dili ile tanrıça konuşuyor sanılırdı. Kutsal yerlere "temonne / temenos" denirdi. Bu yerlerde Anadolu'da sonraları bir mihrap kurulurdu, dua için. Yavaş yavaş mihrap tapınak oldu. Zeybeklerin defne ağaçlı yerlere girmemeleri oraların kutsal birer "temenos" sayılmasındandı..



"Efe" kelimesi, "efendi"nin kısalmışı değildir. "Efeb"ten gelir. Efeb, "genç", yani "delikanlı" demektir. Örneğin "Efendimiz Salla Aleyhü Vesselem" denir, efemiz denmez. "Efendi" Bizans dilinde "malik / okuma yazma bilir" demektir. Hoca Efendi, Kalem Efendisi gibi.. Hoca Efe, Kalem Efesi denmez. Fakat "efelerin efesi" denir ; yani silah taşır, yiğit demektir..
Efeb (okunuşu : efev) teşkilatı Yunanistan'dan çok önce Anadolu'da kurulmuştur. Bunlar tıpkı zeybekler gibi dağ başında silah talim ederlerdi. Enikonu öğrenince kente gelir, tiyatroda silah oyunu yaparlardı. Tiyatro yuvarlaktı. Dans da dairesel idi. Bunda da esas, karibantların silahla, yani kılıçları kalkanlara vura vura ve yuvarlak meydanda döne döne dans etmekti. Başlangıçta bir Diyonisos tapınağından başka bir şey olmayan tiyatrodaki bu dans dinsel idi. Efeblerin bayrağı yoktu, yemek yedikleri maden çanakları bayrakları idi..
Gelelim yeniçerilere.. Gülbenklerinin sonu şöyle biterdi :
"Pirimiz hünkârımız Hacı Bektaşi
Veli demine, devranına hu diyelim hu."
İçkiyi esas ayin yapan Bektaşiler Diyonisyak idiler. Yeniçerilerde de yemek çanağı, yani kazan, kutsaldır. Kazan kaldırmak, sancak kaldırmaktır. Ayrıca, yemeye içmeye ait unvanlar (mesela "Çorbacı" gibi), önemlidir..



HALİKARNAS BALIKÇISI / CEVAT ŞAKİR KABAAĞAÇLI'NIN "MERHABA ANADOLU" ADLI KİTABINDAN DERLENMİŞ BİR YAZIDIR..




Hiç yorum yok:

Hürriyet

KAYNAK OLARAK KULLANDIĞIM KİTAPLAR..
-------------------------------------------------------
1.DEVLET-İ ALİYYE.I...HALİL İNALCIK 2.OSMANLILAR..HALİL İNALCIK
3.İMP.'UN EN UZUN YÜZYILI..İLBER ORTAYLI
4.SON İMP. OSMANLI..İLBER ORTAYLI
5.TARİHİN IŞIĞINDA..İLBER ORTAYLI
6.OSM. TOPLUMUNDA AİLE..İLBER ORTAYLI
7.OSM.'YI YENİDEN KEŞFETMEK..İ.ORTAYLI
8.BATILILAŞMA YOLUNDA..İLBER ORTAYLI
9.OSMANLI TARİHİ..A.DE LAMARTINE
10.OSMANLI..CAROLİNE FİNKEL
11.OSM.İMP.TARİHİ..NICOLEA JORGA
12,BÜYÜK TÜRK..NICOLEA JORGA
13.YENİLMEZ TÜRK...NICOLEA JORGA
14.TÜRKİYE TARİHİ..ED.SİNA AKŞİN
15.OSM.DÜNYASI VE İNSANLARI..GÜLGÜN ÜÇEL
16.OSMANLI ORDUSU..GÜLGÜN ÜÇEL-AYBET
17,BU MÜLKÜN SULTANLARI..NECDET SAKAOĞLU 18.YENİÇERİLER..REŞAT EKREM KOÇU
19.SON PADİŞAH..YILMAZ ÇETİNER
20.SORULARLA OSM. ..ERHAN AFYONCU
21. SOKOLLU ...RADOVAN SAMARCIC
22. OSM.İMP.TARİHİ...A.CEVDET PAŞA
23. OSM.GERÇEĞİ..ERDOĞAN AYDIN
24. FATİH VE FETİH..ERDOĞAN AYDIN
25.KADINLAR SALTANATI..A.REFİK ALTINAY
26.DOĞU'YA BAKIŞ..GERALD MACLEAN
27.AT SIRTINDA ANADOLU..FREDERIC BURNABY
28.ABDÜLMECİD..HIFZI TOPUZ
29.ŞAH SULTAN ..İSKENDER PALA
30.FLORANSA BÜYÜCÜSÜ..S.RUSHDIE
31.TARİHİMİZLE YÜZLEŞMEK..EMRE KONGAR
32.PARİS'TE BİR OSM.SEFİRİ..ŞEVKET RADO
33.TARİHİN SAKLANAN YÜZÜ..ÇETİN ALTAN
34.OSM.İMP.'DA SON 300 YIL..ALAIN PALMER
35.KONSTANTİNİYYE..PHİLİP MANSELL
36.TÜRKİYE'NİN SİYASİ İNTİHARI..CENGİZ ÖZAKINCI
37.BU VATAN BÖYLE KURTULDU..EROL MÜTERCİMLER
38.16.YÜZYILDA İSTANBUL..METİN AND
39. ERKEN MODERN OSMANLILAR.. VIRGINIA H. AKSAN-DANIEL GOFFMAN
40."POPÜLER TARİH" VE "NTV TARİH " DERGİLERİ
41.İKİNCİ ADAM..Ş.SÜREYYA AYDEMİR
42.HAYAT..AYŞE KULİN
43.DEVRİM VE DEMOKRASİ..NUMAN ESİN
44.BİR NUMARALI TANIK..KURTUL ALTUĞ
45.İHTİLALİN MANTIĞI..Ş.S.AYDEMİR
46.KUTSAL İSYAN...HASAN İZZETTİN DİNAMO
47.KUTSAL BARIŞ...HASAN İZZETTİN DİNAMO
48.ÇÖL KRALİÇESİ...JANET WALLACH
49.YÖNETMENLER,FİLMLER,ÜLKELER..A.DORSAY
50.AY HIRSIZI...SUNAY AKIN
51.ONLAR HEP ORADAYDI...SUNAY AKIN
52.KULE CANBAZI...SUNAY AKIN
53.LÜZUMSUZ BİLGİLER ANSİKLOPEDİSİ..TAMER KORUGAN
54.PRENS..NİCCOLO MACHİAVELLİ
55.İSTANBUL'DA BİR ZÜRAFA..SUNAY AKIN
56.KIZ KULESİNDEKİ KIZILDERİLİ..S.AKIN
57.AH BEYOĞLU,VAH BEYOĞLU..SALAH BİRSEL
58.İSTANBUL-PARİS..SALAH BİRSEL
59.YAVUZ'UN KÜPESİ..ERHAN AFYONCU
60.OSMANLI PADİŞAHLARININ HAYAT HİKAYELERİ...YILMAZ ÖZTUNA
61.BİZİM DİPLOMATLAR..BİLAL N.ŞİMŞİR
62.KİM VAR İMİŞ BİZ BURADA YOĞ İKEN..CEMAL KAFADAR
63.RÜZGARIN GÖLGESİ..CARLOS RUIZ ZAFON
64.MELEĞİN OYUNU..CARLOS RUIZ ZAFON
65.ORTA DOĞU..TAYYAR ARI
66.ABD-ORTA DOĞU-TÜRKİYE..HALUK GERGER
67.ORTA DOĞU.. BERNARD LEWIS
68.ON BİR CUMHURBAŞKANI ON BİR ÖYKÜ.. CÜNEYT ARCAYÜREK
69.ÖFKELİ YILLAR...ALTAN ÖYMEN
70.ATATÜRK'TEN SONRA BUGÜNLERE NASIL GELDİK ?..CÜNEYT ARCAYÜREK
71.ÇANKAYA...CÜNEYT ARCAYÜREK
72.DEMOKRASİNİN İLK YILLARI..C.ARCAYÜREK
73.YENİ İKTİDAR,YENİ DÖNEM..C.ARCAYÜREK
74.BİR İKTİDAR,BİR İHTİLAL..C.ARCAYÜREK
75.NEREDEYSE BİR BALİNA..STEVE JONES
76.MOSSAD GİZLİ TARİHİ...GORDON THOMAS
77.BARIŞA SON VEREN BARIŞ...DAVID FROMKIN
78.SULARIN GETİRDİĞİ PADİŞAH..CAHİT ÜLKÜ
79.TANK SESİYLE UYANMAK..HASAN CEMAL
80.BİR MANİNİZ YOKSA.. ...AYFER TUNÇ
81.ALATURKAFRANKA..ERCAN ÇİTLİOĞLU
82.SUÇUMUZ MÜKEMMEL OLMAK..S.DUMAN
83.DARBE...STEPHEN KINZER
84.ÖZAL HİKAYESİ..HASAN CEMAL
85.TURGUT NEREDEN KOŞUYOR ? ..E.ÇÖLAŞAN
86.YEDİ TEPE ANADOLU...ALİ CANİP OLGUNLU
87."K", "DERBEDER BİR KAHİN"...CANSU YILMAZÇELİK
88.LATİFE HANIM...İPEK ÇALIŞLAR
89."K",YIKIK BİR SARAYDIR DÜNYA..PERİHAN ÖZCAN
90.BEYAZ PERDEDE KIRMIZI FİLMLER.. ATİLLA DORSAY
91.TEK ADAM..Ş.SÜREYYA AYDEMİR
92.DAHİLER VE AŞKLARI...ÖZCAN ERDOĞAN
93.HAYATIM KİTAP..YAŞAR AKSOY
94.BOĞAZİÇİ ŞINGIR MINGIR..SALAH BİRSEL
95.BİR EKONOMİK TETİKÇİNİN İTİRAFLARI...JOHN PERKİNS
96.CUMHURİYET TARİHİ YALANLARI 1. VE 2. CİLT...SİNAN MEYDAN
97. KOMPLO TEORİLERİ..EROL MÜTERCİMLER
98.ÖNCE KADINLAR VE ÇOCUKLAR..SUNAY AKIN
99.BİR ÇİFT AYAKKABI..SUNAY AKIN
100. BENİM CUMHURİYET'İM..EMİNE UŞAKLIGİL
101.DARAĞACINDA ÜÇ FİDAN..NİHAT BEHRAM
102.NEREYE..CAN DÜNDAR
103.İSTANBUL'DAN SAYFALAR..İLBER ORTAYLI
104.BİZİM İZMİRİMİZ..MELİH GÜRSOY
105.GİZLENEN TARİH..BRİAN HAUGHTON
106.BERGAMA DÜŞLERİMİN ŞEHRİ,İZMİR SEVDAM..SELAHATTİN TURAL
107.GÖLGEDEKİLER..CAN DÜNDAR
108.KIRMIZI BİSİKLET..CAN DÜNDAR
109.YAKAMDAKİ YÜZLER..CAN DÜNDAR
110.GEÇMİŞ AYRINTIDA SAKLIDIR..CEMİL KOÇAK